Ποια εικόνα πιστεύετε ότι συνοψίζει την Ελευσίνα; Αν έπρεπε να διαλέξετε ένα αντικείμενο ως σύμβολο της πόλης, ποιο θα ήταν αυτό; Οι τεχνίτες και οι καλλιτέχνες που ανέλαβαν τον σχεδιασμό των χαρτονομισμάτων του ελληνικού κράτους στράφηκαν στο μεγάλο μαρμάρινο ανάγλυφο που είχε ανακαλυφθεί στην Ελευσίνα το 1859. Το συγκεκριμένο έργο τέχνης θεωρείται πως απεικονίζει τη θεά Δήμητρα να προσφέρει στον Τριπτόλεμο το ιερό σιτάρι με το οποίο θα ευλογήσει την ανθρωπότητα. Η Περσεφόνη στέκεται πίσω από τον νεαρό ήρωα και τον ευλογεί με το δεξί χέρι, ενώ κρατάει μία δάδα στο αριστερό. Αυτό το αριστούργημα ενός αττικού εργαστηρίου των κλασικών χρόνων έχει κοσμήσει δύο φορές τα ελληνικά χαρτονομίσματα, ενώ και η Δήμητρα έχει εμφανιστεί σε διάφορες περιπτώσεις.
Οι χρήσιμοι θεοί
Οι αρχαίοι θεοί αποτελούσαν σταθερή πηγή έμπνευσης για τους σχεδιαστές των ελληνικών χαρτονομισμάτων σε μία προσπάθεια του κράτους να συνδεθεί με την ένδοξη κλασική αρχαιότητα χωρίς την παρεμβολή του Βυζαντίου και της Τουρκοκρατίας. Ο Ερμής, αγγελιοφόρος των θεών και προστάτης του εμπορίου ήταν η προφανής επιλογή. Η Αθηνά ήταν εξίσου δημοφιλής μέσω του συσχετισμού της με τον πόλεμο, τους τεχνίτες και την ανθρώπινη δημιουργικότητα γενικότερα. Η τρίτη επιλογή ήταν η Δήμητρα, η θεά της γεωργίας και της γονιμότητας. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά στο χαρτονόμισμα των 1000 δραχμών που τυπώθηκε το καλοκαίρι του 1922.
Ψαλιδοχέρηδες
Η «χιλιόδραχμη» Δήμητρα απεικονίζεται καθισμένη σε μεγαλοπρεπή θρόνο και περιτριγυρισμένη από δεμάτια δημητριακών και αγροτικά εργαλεία. Τα χαρτονομίσματα είχαν εκτυπωθεί από την Αmerican Bank Note Company για να αντικαταστήσουν εκείνα που είχαν κοπεί στα δύο με εντολή του Υπουργού Οικονομικών Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη. Ήταν ένα περίεργο και δραστικό μέτρο που έλαβε η κυβέρνηση την άνοιξη του 1922 σε μία προσπάθεια να βρεθούν χρήματα για τις ανάγκες της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Τα χαρτονομίσματα κόπηκαν στα δύο. Το αριστερό μισό (που έφερε το πορτραίτο του Γεωργίου Σταύρου, ιδρυτή της Εθνικής Τράπεζας) συνέχισε να χρησιμοποιείται ως νόμισμα με τη μισή ονομαστική αξία, ενώ το δεξί κομμάτι (με τον βασιλικό θυρεό) μετατράπηκε σε εικοσαετές ομόλογο.
Δήμητρα Αρ Ντεκό
Η Δήμητρα εξαφανίστηκε προσωρινά από την κυκλοφορία όταν το χαρτονόμισμα των 1000 δραχμών αποσύρθηκε στις 18 Φεβρουαρίου 1931. Τρία χρόνια αργότερα ο διευθυντής της Τράπεζας της Ελλάδος, Εμμανουήλ Τσουδερός, έδωσε παραγγελία στην Τράπεζα της Γαλλίας για μία νέα έκδοση πενήντα εκατομμυρίων χαρτονομισμάτων. Ο Τσουδερός ήθελε να προβάλλει το εμπόριο, το ναυτικό και τη γεωργία της Ελλάδας χωρίς να αποκοπεί η παραδοσιακή σύνδεση με το κλασικό παρελθόν.
Τα σχέδια των χαρτονομισμάτων είχαν σαφείς επιρροές από το κίνημα της Αρ Ντεκό και ήταν δημιούργημα του Γάλλου ζωγράφου Σεμπαστιάν Λορέν, αλλά ο Τσουδερός δεν δίστασε να εκφράσει έντονες καλλιτεχνικές απόψεις. Το χαρτονόμισμα των 50 δραχμών απεικόνιζε μία χωρική στην μπροστινή πλευρά και το ανάγλυφο της Δήμητρας με τον Τριπτόλεμο και την Περσεφόνη στην πίσω. Ο Τσουδερός, όμως, πίστευε ότι η γυναίκα έμοιαζε περισσότερο με κατάκοπη αστή παρά με ακούραστη αγρότισσα. Για την πίσω πλευρά η Τράπεζα φρόντισε να λάβει ο Λορέν φωτογραφίες του αναγλύφου από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ώστε να αποφευχθούν λάθη στον σχεδιασμό. Μετά από αρκετή δουλειά, το σχέδιο εγκρίθηκε τον Δεκέμβριο του 1934 και 25.000.000 πενηντάδραχμα τέθηκαν σε κυκλοφορία.
Κόβοντας μηδενικά
Ενώ η Δήμητρα και η κόρη της κοσμούσαν τα χαρτονομίσματα, η ελληνική οικονομία παράδερνε από κρίση σε κρίση, με αποκορύφωμα τις καταστρεπτικές συνέπειες του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και του Εμφυλίου. Σε όλο αυτό το διάστημα η δραχμή ήταν εξαιρετικά ασταθής και ο υπερπληθωρισμός απειλούσε τις οικονομίες των περισσότερων πολιτών. Η λύση δόθηκε με την δραστική υποτίμηση της δραχμής έναντι του αμερικανικού δολαρίου. Στις 9 Απριλίου 1953 η συναλλαγματική ισοτιμία του δολαρίου ανέβηκε από τις 15.000 στις 30.000 δραχμές, εγκαινιάζοντας μία εικοσαετία σταθερής ανάπτυξης για την ελληνική οικονομία. Τον επόμενο χρόνο η κυβέρνηση αποφάσισε να αφαιρέσει τα τρία τελευταία μηδενικά από την ονομαστική αξία της δραχμής και να εκδώσει νέα χαρτονομίσματα, τα οποία πλέον θα ανανεώνονταν κάθε 10-15 χρόνια.
252 εκατομμύρια Δήμητρες
Η έκδοση του 1964-1970 περιλάμβανε χαρτονομίσματα 50, 100, 500 και 1000 δραχμών. Αυτά τα χαρτονομίσματα κοσμούνταν με σημαντικά έργα της αρχαίας γλυπτικής και αρχιτεκτονικής, όπως η κεφαλή του Ποσειδώνα (ή Δία) του Αρτεμισίου και το θέατρο της Επιδαύρου. Στις 17 Μαρτίου 1969 η Τράπεζα της Ελλάδος έθεσε σε κυκλοφορία το χαρτονόμισμα των 500 δραχμών (στο χρώμα της ελιάς), το οποίο σηματοδοτεί την επιστροφή της Δήμητρας.
Η μπροστινή πλευρά απεικόνιζε και πάλι το θαυμάσιο ανάγλυφο της Δήμητρας με τον Τριπτόλεμο και την Περσεφόνη. Η βασική διαφορά με την έκδοση του 1935 ήταν η έμφαση που δόθηκε πλέον στην πιστότερη απόδοση της μαρμάρινης υφής του αυθεντικού γλυπτού. Η πίσω πλευρά έφερε παραστάσεις ελιάς, σταφυλιών και το φημισμένο πλακίδιο με τον αίγαγρο που θηλάζει το μικρό του από την Κνωσό. Η τράπεζα εξέδωσε περίπου 252 εκατομμύρια πεντακοσάρικα μέχρι τον Ιανουαρίου του 1988, όταν το συγκεκριμένο χαρτονόμισμα (αλλά και η Δήμητρα) αποσυρθούν για πάντα από την κυκλοφορία.
