Δεν υπήρχε ούτε λεπτό για χάσιμο. Η παραμικρή καθυστέρηση θα μπορούσε να αποβεί μοιραία για την ελευθερία των Αθηναίων, καθώς περίμεναν από στιγμή σε στιγμή την περσική επίθεση στον Μαραθώνα. Προτού ξεκινήσουν για το πεδίο της μάχης, όμως, οι ηγέτες της Αθηνάς έστειλαν τον Φειδιππίδη ως αγγελιοφόρο στη Σπάρτη για να ζητήσει βοήθεια. Ο Φειδιππίδης ήταν έμπειρος ημεροδρόμος και έφτασε στον προορισμό του μέσα σε δύο μέρες. Ανέφερε στους Εφόρους της Σπάρτης την αθηναϊκή έκκληση και επέστρεψε αμέσως στην Αθήνα, όπου έφερε συγκλονιστικά νέα…όχι τη σπαρτιατική απάντηση αλλά μήνυμα από τον Πάνα, τον τραγόμορφο θεό των βουνών και των κοπαδιών. Ο Παν είχε παρουσιαστεί στον δρομέα όταν εκείνος περνούσε το Παρθένιο όρος κοντά στην Τεγέα. Ο θεός αγκάλιασε τον Φειδιππίδη και απαίτησε να μάθει για ποιο λόγο οι Αθηναίοι τον περιφρονούσαν όταν ο ίδιος τους είχε σταθεί αρωγός στο παρελθόν και θα το έκανε ξανά στο μέλλον.
Μετακόμιση στις σπηλιές
Όταν οι θεοί διατάζουν, οι θνητοί δεν έχουν και πολλές επιλογές. Οι Αθηναίοι ήταν προφανώς πολύ απασχολημένοι εκείνη τη στιγμή προκειμένου να ασχοληθούν με το παράπονο του Πάνα. Μετά την οριστική ήττα των Περσών αποφάσισαν να στήσουν ένα ιερό για τον θεό κοντά στην Ακρόπολη και εγκαινίασαν ετήσιες θυσίες και λαμπαδηδρομίες προς τιμήν του. Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που ίδρυσαν ιερά για τον Πάνα σε απόμακρα σπήλαια. Η αττική ύπαιθρος ήταν γεμάτη με σπηλιές (έχουν βρεθεί 28 με ίχνη λατρείας) όπου οι πιστοί λάτρευαν τον τραγοπόδαρο θεό και τις Νύμφες με ταπεινές προσφορές: απλοϊκά πήλινα αγαλματίδια, αγγεία και οργανικές προσφορές για θυσίες.
Η σπηλιά της Ελευσίνας
Οι Ελευσίνιοι ίδρυσαν το ιερό του Πάνα σε ένα σπήλαιο στον δυτικό λόφο, σε υψόμετρο 45 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας και σε απόσταση δέκα περίπου μέτρων από τον πύργο του Ελληνιστικού φρουρίου που βρισκόταν κάποτε στην κορυφή του λόφου. Η είσοδος ήταν ένα φυσικό άνοιγμα (με πλάτος περίπου 80 εκατοστά) που οδηγούσε μέσα από ένα απότομο και στενό διάδρομο στον μοναδικό θάλαμο του σπηλαίου. Ο διάδρομος είχε μήκος δέκα μέτρα (αλλά μόλις 70 εκατοστά πλάτος), ενώ ο θάλαμος είχε μήκος πέντε μέτρα και πλάτος 90 εκατοστών.
Ο κύριος θάλαμος δεν είχε ιδιαίτερα φυσικά χαρακτηριστικά. Έμπαινε ελάχιστο φως αλλά η σπηλιά ήταν γεμάτη προσφορές, που χρονολογούνται από τα κλασικά μέχρι τα ρωμαϊκά χρόνια: πήλινα αγαλματίδια, λυχνάρια, μικρά αγγεία, ανάγλυφα και λουτροφόροι. Οι λουτροφόροι ήταν αγγεία με τα οποία οι νύφες κουβαλούσαν νερό για το νυφικό λουτρό. Οι νύμφες ήταν προστάτιδες των νεαρών ανθρώπων και συνεπώς οι λουτροφόροι ήταν μία παραδοσιακή προσφορά προς τιμήν τους.
Οι κλέφτες
Η είσοδος στον θάλαμο ήταν πάντοτε ορατή αλλά η σημασία αυτού του ανοίγματος έγινε κατανοητή μόνο τον Μάρτιο του 1955, όταν οι εργασίες λατόμευσης του λόφου για τις ανάγκες του «Τιτάνα» αποκάλυψαν την ύπαρξη του σπηλαίου. Δυστυχώς τα εκρηκτικά που χρησιμοποιούσαν οι εργάτες του «Τιτάνα» κατέστρεψαν το ανατολικό τμήμα του κεντρικού θαλάμου. Οι προσφορές που βρέθηκαν εντός ήταν θαμμένες κάτω από πέτρες, τις οποίες είχαν πετάξει μέσα στο σπήλαιο αμέτρητες γενιές παιδιών ή περαστικών είτε ως παιχνίδι είτε για να εκτιμήσουν το βάθος του ανοίγματος. Όταν οι αρχαιολόγοι ερεύνησαν το σπήλαιο κατάλαβαν ότι τους είχαν προλάβει οι αρχαιοκάπηλοι. Είναι μάλλον απίθανο να έκλεψαν κάτι πραγματικά πολύτιμο (όπως είδαμε οι περισσότερες προσφορές ήταν αρκετά ταπεινές) αλλά προκάλεσαν μεγάλο χάος καθώς έσκαβαν ολόγυρα για θησαυρούς και ίσως να πήραν τα καλύτερα αγγεία ή αγαλματίδια.
Το ελαφρύ χέρι του Τιτάνα
Η πρόσβαση στον θάλαμο ήταν πάντοτε δύσκολη, οπότε είναι μάλλον απίθανο να τον χρησιμοποιούσαν οι πιστοί ως ιερό του Πάνα. Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο θάλαμος ήταν χώρος αποθήκευσης προσφορών που δεν χρειάζονταν ή δεν χωρούσαν πλέον στο κυρίως σπήλαιο, το οποίο βρισκόταν στη νότια πλαγιά του λόφου. Η σπηλιά, σε μικρή απόσταση από τον Φράγκικο Πύργο, είχε μετατραπεί σε χριστιανική εκκλησία, η οποία όμως ήταν ήδη έρημη στα τέλη του 18ου ή στις αρχές του 19ου αιώνα, οπότε επισκέφθηκαν την Ελευσίνα τα μέλη της εταιρείας των Ντιλετάντι και σημείωσαν την ύπαρξη του ναού. Αυτό το τμήμα του λόφου καταστράφηκε από τον «Τιτάνα» το 1931 και όλα τα ίχνη του σπηλαίου του Πάνα εξαφανίστηκαν. Η μόνη ένδειξη της ύπαρξής του βρίσκεται σε ανάγλυφο που βρέθηκε σε «κάποια απόσταση από το ιερό της Δήμητρας». Απεικονίζονται τρεις νύμφες που κρατούν τα πέπλα τους και χορεύουν σε μία γραμμή μπροστά στον Πάνα και τον βωμό του μέσα σε μια σπηλιά. Είναι ένα μικρό αλλά χαριτωμένο αναμνηστικό μιας εποχής και ενός λόφου που έχουν πλέον χαθεί οριστικά.
