Μία προσωπική παρατήρηση: στα τέλη της περασμένης άνοιξης η προοπτική του καλοκαιριού στην Ελευσίνα ήταν τρομακτική. Ο Ιούλιος και ο Αύγουστος είναι δύσκολοι μήνες στην Αθήνα, αλλά η Ελευσίνα έχει ακόμα χειρότερη φήμη. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο πως το ευρωπαϊκό ρεκόρ μέγιστης θερμοκρασίας σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Μετεωρολογικό Οργανισμό καταγράφηκε τη 10η Ιουλίου 1977 στην Ελευσίνα και το Τατόι: ένα απάνθρωπο ολοστρόγγυλο 48αρι. Μέσα στην καλοκαιρινή λαύρα, μόνη σωτηρία (σε καιρούς που τα κλιματιστικά ήταν ανήκουστα) ήταν το νερό, αλλά και τούτο ήταν είδος πολυτελείας για την Ελευσίνα.
Από τα πρώτα (προϊστορικά) χρόνια εγκατάστασης εδώ, οι άνθρωποι έπρεπε να παλέψουν σκληρά με το άνυδρο έδαφος προκειμένου να εξασφαλίσουν το νερό που χρειάζονταν. Η Ελευσίνα υπέφερε έντονα από την έλλειψη πόσιμου νερού. Από τα παλαιότερα χρόνια οι κάτοικοι ήταν αναγκασμένοι να αντλούν γλυφό νερό από πηγάδια ή να συλλέγουν το βρόχινο νερό, που έπεφτε σχετικά σπάνια και, μάλιστα, κυρίως τους χειμερινούς μήνες. Κάθε σταγόνα έπρεπε να μαζεύεται και να φυλάσσεται με προσοχή, ώστε να είναι διαθέσιμη τους ξηρούς και ζεστούς καλοκαιρινούς μήνες. Ήταν ένας αγώνας που κράτησε για ατέλειωτους αιώνες, μέχρις ότου εμφανίστηκε (σαν παγωμένη μπύρα στην παραλία) ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αδριανός.
Ο φιλέλληνας αυτοκράτορας
Ο Αδριανός (117-138 μ.Χ.) ήταν θερμός φιλέλληνας. Είχε σπουδάσει μουσική, τέχνη και γεωμετρία στην Αθήνα, ενώ κατόρθωσε να μάθει άπταιστα την ιδιαιτέρως απαιτητική αττική διάλεκτο. Οι αγαθοεργίες του προς τους Έλληνες πήραν πολλές μορφές: οικοδομικά προγράμματα στις πόλεις, φορολογικές ελαφρύνσεις, απονομή τίτλων, αναδασμός της γης και αναβάθμιση θρησκευτικών εορτών. Πολλά από αυτά τα έργα αποσκοπούσαν στη βελτίωση της οικονομικής και πολιτιστικής ζωής του ευρύτερου πληθυσμού. Τα υδραγωγεία και τα νυμφαία ήταν το σήμα κατατεθέν του Αδριανού, ο οποίος χρηματοδότησε την κατασκευή τους στο Δίον, στην Αθήνα, στο Άργος, στην Κορώνη, στο Δυρράχιο, στη Χερσόνησο, στη Λύττο και πιθανώς στη Νικόπολη.
Ζωή χωρίς καζανάκια
Τα ρωμαϊκά υδραγωγεία μεταμόρφωσαν τις ελληνικές πόλεις, οι οποίες μέχρι τότε υπέφεραν συχνά από την ξηρασία και την έλλειψη πόσιμου νερού. Τα υδραγωγεία ήταν εντυπωσιακά, περίπλοκα και δαπανηρά οικοδομήματα που σφράγισαν με την παρουσία τους τον αστικό ιστό και την ύπαιθρο. Παράλληλα εισήγαγαν πολλές ανέσεις, που βελτίωσαν δραματικά την καθημερινότητα των πολιτών. Η άφθονη και σταθερή παροχή ύδατος επέτρεψε στους άρχοντες των πόλεων και τους αρχιτέκτονες να οικοδομήσουν δημόσιες κρήνες, λουτρά και τουαλέτες, ενώ έδωσε και τη δυνατότητα να απομακρύνονται πλέον με ασφάλεια τα αστικά λύματα.
Μία ιδιαίτερη σχέση
Είναι ολοφάνερο πως ο Αδριανός διατηρούσε ιδιαίτερη σχέση με την Ελευσίνα. Είχε σίγουρα μυηθεί στα Μεγάλα Μυστήρια (αν και δεν ξέρουμε την ακριβή ημερομηνία) ενώ συμμετείχε τρεις ακόμα φορές στους εορτασμούς (το 124, το 128 και το 131 μ.Χ.). Στην πόλη βρισκόταν επίσης την άνοιξη του 129 μ.Χ. οπότε και απέπλευσε από το λιμάνι για την Έφεσο. Δεδομένου ότι τα Μυστήρια εορτάζονταν το φθινόπωρο, είναι φανερό ότι ο Αδριανός είχε έρθει στην Ελευσίνα εκείνη τη χρονιά για κάποιον άλλο λόγο (ίσως για να επιβλέψει οικοδομικές δραστηριότητες που είχε χρηματοδοτήσει).
Ο αυτοκράτορας φρόντισε επίσης να επαναφέρει την παράδοση της προσφοράς των πρώτων καρπών στη θεά (που είχε ατονήσει με το πέρασμα των αιώνων) και διαφήμισε τη συγκεκριμένη πράξη κόβοντας νομίσματα που τον απεικονίζουν να κρατάει δεμάτια στάχυα και να δείχνει προς την Ελευσίνα. Το 128 φρόντισε να μυηθεί στα Μεγάλα Μυστήρια και ο Αντίνοος, ο πανέμορφος νεαρός εραστής του που πνίγηκε στον Νείλο δύο χρόνια αργότερα.
Η τέχνη της παροχής ύδατος
Η κατασκευή του υδραγωγείου του Αδριανού εντάσσεται στο ενδιαφέρον του αυτοκράτορα για την ευημερία της πόλης και του ιερού. Ξεκίνησε μάλλον το 125 μ.Χ. αλλά χρειάστηκαν αρκετές δεκαετίες προτού ολοκληρωθεί με τη συνδρομή του στρατού υπό την εποπτεία έμπειρων μηχανικών. Η πιο πιθανή ημερομηνία για τα εγκαίνια του έργου είναι το 160 μ.Χ. Το υδραγωγείο τροφοδοτούνταν από πηγές στην Πάρνηθα και εκμεταλλευόταν τη βαρύτητα για να φέρει το νερό στην πόλη και το ιερό της Δήμητρας. Οι αρχιτέκτονες χρησιμοποίησαν το φυσικό ανάγλυφο και έναν έξυπνο συνδυασμό υπόγειων στοών και υπερυψωμένων γεφυρών ώστε να δώσουν στους σωλήνες τη σωστή κλίση για να κυλάει αβίαστα το νερό.
Η διαδρομή του υδραγωγείου ξεκινούσε στην Πάρνηθα, διέσχιζε το Θριάσιο Πεδίο από τα βορειοανατολικά με νοτιοδυτική κατεύθυνση και έστριβε απότομα προς τα νότια όταν έφτασε στα περίχωρα της Ελευσίνας. Το πιο εντυπωσιακό τμήμα του υδραγωγείου που διασώζεται ως τις μέρες μας βρίσκεται στην ανατολική πλευρά της οδού Δήμητρος, αλλά πολλά ακόμα τμήματα έχουν εντοπιστεί κατά τη διάρκεια εργασιών κατά μήκος της διαδρομής του. Ορθογώνιοι πεσσοί και ημικυκλικά τόξα στηρίζουν τον υδραγωγό, ενώ τα θεμέλια πατούν σε εξαιρετικής ποιότητας ρωμαϊκό τσιμέντο που διατηρεί την αντοχή του εδώ και σχεδόν δύο χιλιετίες.
Το ρεκόρ ζέστης
Σήμερα η πόλη της Ελευσίνας υδρεύεται ικανοποιητικά με σύγχρονα συστήματα και τα ελάχιστα τμήματα του ρωμαϊκού υδραγωγείου που στέκονται ακόμα έχουν μετατραπεί σε τουριστικά αξιοθέατα. Η ζέστη εξακολουθεί ωστόσο να συνοδεύει τις μέρες και τις νύχτες της Ελευσίνας, έστω και αν το απίθανο ρεκόρ του Ιουλίου του 1977 αποδεικνύεται εκ των υστέρων πλασματικό. Η θερμότητα από την πυρκαγιά που έκαιγε το πευκοδάσος της Πάρνηθας κοντά στο Τατόι εκείνη τη μέρα μεταφέρθηκε από τον άνεμο προς το Θριάσιο Πεδίο και επηρέασε (προς τα πάνω) τη θερμοκρασία που καταγράφηκε στα θερμόμετρα του αεροδρομίου έξω από την πόλη. Η Ελευσίνα δεν κατέχει το ρεκόρ θερμότητας στην Ευρώπη αλλά αυτό μάλλον είναι καλό.