Αυτή είναι μία ιστορία ευκαιριών και βασάνων. Η Ελευσίνα είναι παραθαλάσσια κοινότητα και η θάλασσα έχει χαρίσει στους κατοίκους της τροφή και πλούτο. Συγχρόνως, όμως, το πέλαγος έχει κεράσει τους ίδιους ανθρώπους περισσότερες πίκρες και καταστροφές από όσες τους αναλογούν.

Μοιάζει σαν μία μόνιμη επανάληψη της πανάρχαιας περιπέτειας του Ποσειδώνα και της Δήμητρας. Την πόθησε και την κυνήγησε ενώ αυτή ήταν μεταμορφωμένη σε φοράδα. Προσπάθησε να κρυφτεί ανάμεσα στα άλογα του βασιλιά Όγκιου, στην Αρκαδία, αλλά ο Ποσειδώνας την ανακάλυψε και ζευγάρωσε μαζί της έχοντας πάρει τη μορφή επιβήτορα.

Από αυτή τη θεϊκή ένωση γεννήθηκε ο Αρίων, ένα εξαιρετικά γρήγορο αθάνατο άλογο που είχε τη δυνατότητα να μιλάει με ανθρώπινη λαλιά (πόσα εξελικτικά πλεονεκτήματα μπορεί να αποκτήσει ένα πλάσμα μέσα σε μια γενιά;). Αλλά η Δήμητρα ήταν τόσο εξοργισμένη με τη μοίρα της ώστε έγινε γνωστή ως Ερινύς. Ο θυμός της καταλάγιασε μόνο όταν λούστηκε στον ποταμό Λάδωνα στην Πελοπόννησο (οπότε έγινε γνωστή ως Λουσία). Παρόλα αυτά, η σχέση της με τον Ποσειδώνα θα πρέπει να παρέμεινε τεταμένη, αν κρίνουμε από όσα έχουν συμβεί στην Ελευσίνα, όπου τα βασίλεια των δύο θεών έρχονται σε τόσο στενή επαφή.

Τα ψάρια της Ελευσίνας

Ο κόλπος της Ελευσίνας είναι μία κλειστή θάλασσα που καλύπτει έκταση 68 km² και έχει μέγιστο βάθος 37 μέτρα. Είναι προστατευμένος από την ανοιχτή θάλασσα, τους ανέμους και τα κύματα σχεδόν όλο τον χρόνο. Προσφέρει έτσι στους κατοίκους των γύρω περιοχών μία μικρή και βαθιά λεκάνη στην οποία μπορούν να εξασφαλίσουν τα προς το ζην με σχετική ασφάλεια. Και δεν άργησαν να συνειδητοποιήσουν τις ευκαιρίες που τους περίμεναν.

Καθώς η Ελευσίνα εξελισσόταν σε σπουδαίο θρησκευτικό και αστικό κέντρο, προσέλκυσε δραστήριους εμπόρους, καραβοκύρηδες και ψαράδες. Το αρχαίο λιμάνι έκλεινε με τεχνητό ημικυκλικό λιμενοβραχίονα από λευκό πωρόλιθο. Οι λίθοι ήταν μεγάλοι και καλοδουλεμένοι, με μικρά ανοίγματα ανά διαστήματα ώστε να κυκλοφορεί το θαλασσινό νερό. Στην πορεία των χρόνων προστέθηκαν δύο ακόμα λιμενοβραχίονες για τη διευκόλυνση των εμπορικών και αλιευτικών σκαφών.

Και πρέπει να υπήρχαν αρκετά τέτοια. Σύμφωνα με επιγραφή που ανακαλύφθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αδριανός προσπάθησε να λύσει το πρόβλημα των τιμών των ψαριών στην Αθήνα και την Ελευσίνα. Οι τιμές στην Αθήνα ήταν ανησυχητικά υψηλές, δεδομένου ότι η προσφορά ήταν σχεδόν πάντα μικρότερη από τη ζήτηση. Ο κωμικός ποιητής Αντιφάνης έγραψε στην κωμωδία του «Πλούσιοι» ότι το πολεμικό ναυτικό της πόλης θα έπρεπε να συνοδεύει τις ψαρόβαρκες μέχρι τον Πειραιά ώστε να βελτιωθεί η προσφορά των ψαριών στους πάγκους της αγοράς. Αλιείς από όλες τις κοντινές κοινότητες (όπως και την Ελευσίνα) ήταν παραπάνω από πρόθυμοι να φέρουν την ψαριά τους στον Πειραιά και έτσι προκαλούσαν ελλείψεις σε όλη την υπόλοιπη Αττική. Ο Αδριανός κατάργησε κάποιους δασμούς στην Ελευσίνα ώστε να ενθαρρύνει τους ντόπιους ψαράδες να επιστρέφουν σε αυτό το λιμάνι αντί να κυνηγούν καλύτερες τιμές στην Αθήνα.

Νεκροκεφαλή στα κύματα

Στις αρχές του 1300 ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτης περιέγραψε την Ελευσίνα ως «άφωνη και γεμάτη από μία βαθύτατη σιωπή» επειδή οι πειρατές αποβιβάζονταν εκεί και έστελναν όποιον συναντούσαν στον Άδη. Εκεί που κάποτε έφταναν οι προσκυνητές για να γιορτάσουν τα Ελευσίνια Μυστήρια, τώρα οι πειρατές έρχονταν για να τους μυήσουν στα Μυστήρια του Θανάτου. Ο Ποσειδώνας κερνούσε άλλον έναν γύρο δυστυχίας.

Οι πρώτες πειρατικές επιδρομές μάλλον σημειώθηκαν τον 7ο αιώνα, όταν οι Άραβες εξελίχθηκαν σε μόνιμη απειλή για τις παραθαλάσσιες κοινότητες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το αυτοκρατορικό πολεμικό ναυτικό δεν μπορούσε να τις προστατέψει, με αποτέλεσμα οι ακτές της Πελοποννήσου και της Αττικής, όπως και τα νησιά του Αργοσαρωνικού, να μένουν στο έλεος των πειρατών. Η επιδρομή του 881 ήταν ιδιαίτερα καταστρεπτική και οδήγησε στη μόνιμη εγκατάλειψη της Αίγινας και της Σαλαμίνας. Την ίδια μάλλον περίοδο εγκατέλειψαν τα σπίτια τους και οι τελευταίοι κάτοικοι της Ελευσίνας, σε αναζήτηση περισσότερης ασφάλειας στην ενδοχώρα. Ίσως πίστευαν ότι θα γύριζαν όταν έπαυε ο κίνδυνος, αλλά δεν ήταν γραφτό. Οι Άραβες «ενισχύθηκαν» από Γενουάτες, Νορμανδούς και Τούρκους επιδρομείς. Θα περνούσαν πολλοί αιώνες προτού επιστρέψει η ειρήνη και η ασφάλεια στον κόλπο της Ελευσίνας.  

Ελευσίνα SOS

Το κοινοτικό συμβούλιο είχε απελπιστεί τον Ιούνιο του 1938. Εδώ και αρκετούς μήνες η θάλασσα είχε μετατραπεί σε έναν βόθρο γεμάτο με σκουπίδια και πετρέλαιο. Τα ιστιοπλοϊκά που επιχειρούσαν να χρησιμοποιήσουν το μικρό λιμάνι συναντούσαν δυσκολίες, ενώ το θαλασσινό αεράκι έφτανε στους κατοίκους και τους επισκέπτες κατάφορτο με αηδιαστικές μυρωδιές που έκαναν ακόμα πιο δύσκολη την κατάσταση τις ζεστές μέρες του καλοκαιριού. Ο καθαρός αέρας είχε αντικατασταθεί από κάτι βρωμερό. Η αιτία ήταν το πετρέλαιο που έχυναν στη θάλασσα τα φορτηγά πλοία που σύχναζαν στην Ελευσίνα.

Τον Μάιο του 1842 η κυβέρνηση του βασιλιά Όθωνα εγκαινίασε το υποτελωνείο της Ελευσίνας, ενώ τον Νοέμβριο του 1845 προστέθηκε και υγειονομικός σταθμός. Το λιμάνι της Ελευσίνας έβγαινε από τη ραστώνη αιώνων καθώς ξεκίνησε να προμηθεύει την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αργοσαρωνικού με βοιωτικά αγροτικά προϊόντα. Η αύξηση του πληθυσμού συνοδεύτηκε από αύξηση και των επαγγελματιών που ζούσαν από τη θάλασσα. Τη δεκαετία του 1850 υπήρχαν μερικές δεκάδες ψαράδες (κυρίως ξένοι). Το 1928 υπήρχαν πάνω από 700.

Η Ελευσίνα βρισκόταν σε φάση ταχύτατης βιομηχανικής ανάπτυξης και ο όγκος του εμπορίου που διακινούνταν από το λιμάνι αυξανόταν. Τσιμέντο έφευγε για τις αγορές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Αιγύπτου, ενώ εισάγονταν πρώτες ύλες και μηχανήματα για τις νέες βιομηχανίες. Η κίνηση ήταν αρκετά αξιόλογη ώστε να επιβληθεί ειδικός δασμός σε όλα τα βιομηχανικά προϊόντα που εξάγονταν από την Ελευσίνα με σκοπό τα έσοδα να διατεθούν υπέρ της κοινότητας και του λιμένος. Αλλά όλα αυτά έγιναν χωρίς σοβαρό σχεδιασμό και δεν ελήφθη κανένα μέτρο προστασίας του περιβάλλοντος. Σύντομα, η θάλασσα βρέθηκε αντιμέτωπη με κρίσιμα προβλήματα.

Η Δήμητρα είχε εξαπολύσει τις Ερινύες ενάντια στον παλιό άσπονδο εχθρό της.