Τα νεοκλασικά της Ελευσίνας

Στις αρχές της δεκαετίας του 1880 η Λεψίνα ήταν μία ασήμαντη κωμόπολη στην άκρη του Θριάσιου Πεδίου. Ένας ξένος επισκέπτης περιέγραψε τα σπίτια της ως «πεπαλαιωμένα», τίποτα περισσότερο από απλούστατα οικήματα χωρικών. Ελάχιστα κτίρια, κυρίως εξοχικές επαύλεις κοντά στην παραλία, ξεχώριζαν κάπως με την ευπρεπή οικοδομή και το μέγεθός τους. Τις επόμενες δεκαετίες όμως, η εικόνα άλλαξε δραματικά. Η ίδρυση των βιομηχανιών και η ανάπτυξη του σιδηροδρομικου και του οδικού δικτύου έφερε πλούτο στον τόπο και διευκόλυνε την εγκατάσταση εύπορων αστών, οι οποίοι φυσικά επιθυμούσαν να μένουν σε αξιοπρεπείς ή και επιβλητικές κατοικίες. Μέσα σε πενήντα χρόνια (1880-1930) οι γειτονιές γύρω από τον αρχαιολογικό χώρο γέμισαν με νεοκλασικά κτίρια για τη στέγαση των νέων κατοίκων της Ελευσίνας.

Το σπίτι του Δεμέστιχα

Τα πιο αξιόλογα νεοκλασικά οικοδομήματα που σώζονται ως τις μέρες μας βρίσκονται κοντά στον αρχαιολογικό χώρο και το λιμάνι. Η οικία του Δεμέστιχα αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα των κατοικιών της εύπορης αστικής τάξης της Ελευσίνας στις αρχές του 20ου αιώνα. Είναι ένα συμπαγές κτίριο με νεοκλασικά στοιχεία που δεσπόζει στην αρχή της οδού Παγκάλου. Είναι σχετικά λιτό αλλά η είσοδος στην οδό Δραγούμη έχει κεντρικό πρόστυλο με πεσσούς, που μετατρέπεται σε εξώστη με εναλλάξ μικρούς πεσσούς και κιγκλίδωμα στον πρώτο όροφο. Μία ταινία με ένθετους κεραμικούς ρόμβους ζωντανεύει τις προσόψεις του κτιρίου.

Το σπίτι ήταν η κατοικία του Γεώργιου Δεμέστιχα (ή Δομέστιχου), γόνου της γνωστής τοπικής οικογένειας των Χατζημελέτηδων και διευθυντή του πολιτικού γραφείου του στρατηγού Θεόδωρου Πάγκαλου. Ο Δεμέστιχας είχε παντρευτεί την Αμαλία, κόρη του στρατηγού, και γυναίκα με έντονες κοινωνικές δραστηριότητες και πνευματικές ανησυχίες. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 το ζευγάρι είχε μετατρέψει το σπίτι του σε πνευματική εστία της Ελευσίνας. Κάθε Πέμπτη απόγευμα πρόσφεραν τσάι σε εκλεκτούς καλεσμένους και αξιόλογους νέους της πόλης, ενώ το βράδυ το δείπνο περιλάμβανε άφθονο φρέσκο ψάρι από το παρακείμενο μαγαζί του Σπύρου Γκιόκα.

Ανάμεσα στους εκλεκτούς καλεσμένους, που σύχναζαν εδώ, ήταν ο Άγγελος Σικελιανός (ο οποίος είχε ιδιαίτερους συναισθηματικούς και ιδεολογικούς δεσμούς με την πόλη), που συνήθιζε να μεταβαίνει στη συνέχεια στη Μονή της Φανερωμένης στη Σαλαμίνα με βάρκα από το μικρό λιμανάκι της Ελευσίνας. Τακτικός καλεσμένος ήταν και ο Ορέστης Λάσκος, ποιητής και σκηνοθέτης που είχε γεννηθεί στην Ελευσίνα. Ο Λάσκος έγραψε και ένα ποίημα σχετικά με τις μαζώξεις σε αυτό το σπίτι. Λέγεται «Το παβιγιόν του κλαμπ της Ελευσίνας» και αποκαλύπτει αρκετές λεπτομέρειες για τις συγκεντρώσεις: τους παλιούς δίσκους μουσικής, τις συγκεκριμένες θέσεις των επισκεπτών, τις συζητήσεις για τη ζωή, τη «ζοφερή ματιά» που ατένιζε το ταβάνι και την «ξερή καληνύχτα» στις δέκα ακριβώς το βράδυ όταν όλοι «ως εκ συμφώνου» σηκώνονταν και αναχωρούσαν «σκυφτοί μέσα στη νύχτα».  

Αξίζει να σημειωθεί ότι το σπίτι είχε χρησιμοποιηθεί ως κατοικία του Θεόδωρου Πάγκαλου για ένα διάστημα από το 1920 μέχρι το 1922 και εδώ έγιναν πιθανότατα κάποιες από τις οι συζητήσεις για τη δικαστική δίωξη των Έξι μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Η οικία Πάγκαλου

Λίγα οικοδομικά τετράγωνα πιο πάνω, βρίσκεται η οικία του Πάγκαλου. Το σπίτι είχε χτιστεί πριν από τα μέσα του 19ου αιώνα από τον Ιωάννη Χατζημελέτη, ηγετική μορφή της Ελληνικής Επανάστασης στην ευρύτερη περιοχή της Ελευσίνας. Η κατοικία αποτελούσε σημείο συνάντησης για τους οπλαρχηγούς του στρατοπέδου (ανάμεσα στους οποίους ξεχώριζε ο Γεώργιος Καραϊσκάκης), που είχε συγκροτηθεί γύρω από τον αρχαιολογικό χώρο κατά τη διάρκεια της πολιορκίας των Αθηνών από τον Κιουταχή το 1826-1827.

Μετά την επανάσταση, το σπίτι πέρασε πρώτα στην ιδιοκτησία του Μελέτη Χατζημελέτη (γιου του Ιωάννη) και μετά στην κατοχή του δικού του γιου, του Ιωάννη. Αυτός το πούλησε στον γιατρό (και βουλευτή Αττικοβοιωτίας) Δημήτριο Πάγκαλο, από τον οποίο κατέληξε τελικά στα χέρια του Θεόδωρου.

Το σπίτι αποτελεί μία τυπική πρώιμη νεοκλασική διώροφη κατοικία. Αρχικά ήταν ισόγειο, στη συνέχεια όμως προστέθηκε ο πρώτος όροφος, που είναι προσβάσιμος από εξωτερική σκάλα. Είναι ίσως το πιο χαρακτηριστικό δείγμα των αστικών σπιτιών της Ελευσίνας την περίοδο της ακμής της, δεδομένου ότι βρίσκεται στην καρδιά ενός μεγάλου περιτειχισμένου οικοπέδου κατάφυτου με θάμνους και ψηλά δέντρα (έστω και αν σήμερα ο κήπος παρουσιάζει εικόνα εγκατάλειψης). Πέρα από την κυρίως κατοικία, κρυμμένα μέσα στον κήπο βρίσκονται μία προτομή του Πάγκαλου και ένας ανεμόμυλος.

Κατοικία Μορφοπούλου

Το μεγάλο οικόπεδο με τα ψηλά δέντρα και τα βοηθητικά κτίρια ήταν γνώρισμα και της κατοικίας Μορφοπούλου. Ο Βασίλης Μορφόπουλος ήταν γιατρός από το Κριεκούκι, μια μικρή κωμόπολη χτισμένη στις ανατολικές πλαγιές του Κιθαιρώνα. Στα τέλη του 19ου αιώνα παντρεύτηκε την εγγονή του Ελευσινιώτη Φαρμακόπουλου και έχτισε το σπίτι του στη θέση που βρισκόταν το χάνι του πεθερού του. Σύμφωνα με σχετικές έρευνες, η κατοικία Μορφοπούλου σχεδιάστηκε από τον σπουδαίο αρχιτέκτονα Αναστάσιο Μεταξά, ο οποίος αναμόρφωσε το Παναθηναϊκό Στάδιο, το Μουσείο Μπενάκη και το Προεδρικό Μέγαρο στην Αθήνα.

Πρόκειται για έξοχο δείγμα νεοκλασικής αρχιτεκτονικής με πολλά εξωτερικά διακοσμητικά στοιχεία, τετράριχτη στέγη και ακροκέραμα. Αλλά η πραγματική μαγεία του κτιρίου βρίσκεται στο εσωτερικό του. Ο Μορφόπουλος λέγεται πως κάλεσε Ιταλούς τεχνίτες, οι οποίοι εκτέλεσαν εξαιρετικές πολύχρωμες οροφογραφίες με εικόνες πουλιών και φυτών, καθώς και περίπλοκα γεωμετρικά σχέδια.

Βιβλιογραφία

Λεχουρίτη-Σακελλαρίου, Καλλιόπη και Παταλά-Ρούσσου, Ελένη (1997). «Τα δημόσια κτήρια και οι κατοικίες στην Ελευσίνα κατά τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα» στο Συλλογικό (1999). Πρακτικά Ζ’ Συμποσίου Ιστορίας & Λαογραφίας Αττικής, Ελευσίνα 28 Μαΐου – 1 Ιουνίου 1997. Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνος.

Λιάπης, Βαγγέλης (2000). Συνοικίες και γειτονιές της Ελευσίνας, Ελευσίνα.

Λιβάνιος, Θεόδωρος (2011). Ελευσίνια (μυστήρια) κάλπη. Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας.

Σφυρόερας, Βασίλειος (2005). Ιστορία της Ελευσίνας: Από τη Βυζαντινή περίοδο μέχρι σήμερα, Ελευσίνα: Δήμος Ελευσίνας.

2 comments
  • είναι σημαντικό για τους νέους τα κείμενα να συνοδεύονται με φωτογραφικό “υλικό” Όταν υπάρχει διαθέσιμο.

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Σχετικά άρθρα


The flowers of Magoula

As far as the inhabitants were concerned, there was no doubt about it: Magoula was the “preeminent village” of the Thriasian Plain, a “beautiful and good girl” full of flowers. Times have changed and with them the old village. Its story, however, remains written on the walls of its stone houses.

Μαγούλα η λουλουδιασμένη

Για τους κατοίκους της δεν υπήρχε αμφιβολία: η Μαγούλα ήταν το «πρώτο χωριό» του Θριασίου, μία «ωραία και καλή κοπέλα» γεμάτη λουλούδια. Οι καιροί άλλαξαν και μαζί τους άλλαξε και το παλιό χωριό. Η ιστορία του, όμως, παραμένει γραμμένη στους τοίχους των πετρόκτιστων σπιτιών του.

Η Μεσοσπορίτισσα στην Ελευσίνα

Το δεύτερο απαγορευτικό (ή lockdown) έβαλε στον πάγο πολλά σχέδια, υπάρχουν όμως δύο πράγματα που δεν θα σταματήσουν να μεγαλώνουν όσο καιρό κι αν μείνουμε μέσα: τα μαλλιά μας και τα δημητριακά που σπέρνουν οι γεωργοί. Και για τις μεν τρίχες οι περισσότεροι είμαστε στο έλεος του κατ’ οίκον αυτοσχεδιασμού, για τη σπορά όμως διαθέτουμε […]