Ο κόσμος έμοιαζε να έχει τρελαθεί. Στα τέλη του καλοκαιριού του 1922 οι ελληνικές κοινότητες της Μικράς Ασίας σαρώθηκαν από το κύμα βίας που συνόδευε την προέλαση του τουρκικού στρατού προς τα παράλια. Εκατοντάδες χιλιάδες άμαχοι κατέφυγαν στην προκυμαία της Σμύρνης καθώς η πόλη φλεγόταν. Αμέτρητοι άντρες και γυναικόπαιδα χάθηκαν στη διάρκεια αυτής της Αποκάλυψης, ενώ ακόμα περισσότεροι κατέφυγαν στην Ελλάδα τρομοκρατημένοι και ρακένδυτοι. Η κυβέρνηση στην Αθήνα είχε παραλύσει, ενώ μία επαναστατική επιτροπή ανάγκασε τον βασιλιά Κωνσταντίνο να παραιτηθεί και στη συνέχεια καταδίκασε σε θάνατο έξι πολιτικούς και στρατιωτικούς ηγέτες που θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Υπεύθυνος για τη δικαστική δίωξη των μελών της κυβέρνησης ήταν ο Θεόδωρος Πάγκαλος, αξιωματικός του επιτελείου που είχε διακριθεί στους Βαλκανικούς Πολέμους και στο Μακεδονικό Μέτωπο στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ήταν υποστηρικτής του Βενιζέλου και είχε αποταχθεί από το στράτευμα όταν οι φιλοβασιλικοί κέρδισαν τις εκλογές του 1920. Ζητούσε με επιμονή την εκτέλεση των καταδικασμένων πολιτικών προτού προλάβει να παρέμβει υπέρ τους η βρετανική κυβέρνηση. Ο ίδιος ανέλαβε τη θέση του Υπουργού Στρατιωτικών στις 14 Νοεμβρίου 1922 (την παραμονή της εκτέλεσης των Έξι) και έφυγε για τη βόρεια Ελλάδα σε κρίσιμη αποστολή.

Τελευταία γραμμή άμυνας

Ο ελληνοτουρκικός πόλεμος δεν τελείωσε με την καταστροφή της Σμύρνης. Ο ελληνικός στρατός είχε γνωρίσει συντριπτική ήττα στη Μικρά Ασία αλλά η κατάσταση στη Θράκη ήταν διαφορετική. Η ανακωχή των Μουδανιών είχε υποχρεώσει τους αποθαρρυμένους Έλληνες να υποχωρήσουν δυτικά από τον ποταμό Έβρο. Ο Πάγκαλος κατόρθωσε να αναδιοργανώσει τη «Στρατιά του Έβρου» επιβάλλοντας τάξη και πειθαρχία με σκοπό τη μελλοντική προέλαση στην ανατολική Θράκη και την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Η παρουσία αυτής της αξιόμαχης δύναμης διευκόλυνε την ελληνική αντιπροσωπεία στη Λωζάνη να αντιμετωπίσει τις υπερβολικές αξιώσεις της Τουρκίας και να πετύχει την υπογραφή της ομώνυμης συνθήκης τον Ιούλιο του 1923.

Ο σουρεαλισμός στην εξουσία

Η «Στρατιά του Έβρου» διαλύθηκε μετά την υπογραφή της συνθήκης αλλά ο Πάγκαλος παρέμεινε πρωταγωνιστής στις πολιτικές εξελίξεις. Τον Οκτώβριο του 1923 αντιμετώπισε με επιτυχία ένα φιλοβασιλικό πραξικόπημα και τον Δεκέμβριο εκλέχθηκε βουλευτής. Τον Μάρτιο του 1924 έγινε Υπουργός Δημοσίας Τάξεως αλλά πλέον ήταν εμφανές πως η νεαρή Ελληνική Δημοκρατία αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα. Τα χρέη από μία δεκαετία πολέμων, το κόστος της αποκατάστασης των προσφύγων, η απώλεια εθνικών στόχων και η σύγκρουση ανάμεσα σε βενιζελικούς και φιλοβασιλικούς προκαλούσαν συνεχείς εναλλαγές κυβερνήσεων και απόπειρες πραξικοπήματος. Ο Πάγκαλος, που δεν ήταν ποτέ θερμός οπαδός του κοινοβουλευτικού συστήματος, αποφάσισε να αναλάβει δράση. Τον Ιούνιο του 1925 ανέτρεψε την κυβέρνηση με αναίμακτο πραξικόπημα και ανέλαβε την εξουσία μέχρι τον Αύγουστο του 1926 όταν ανατράπηκε και ο ίδιος από άλλους πραξικοπηματίες.

Η δικτατορία του Πάγκαλου έχει μείνει στην ιστορία κυρίως για μία σειρά από σουρεαλιστικές αποφάσεις. Απαγόρευσε τις γυναικείες φούστες που απείχαν περισσότερο από 30 εκατοστά από το έδαφος. Κατέλαβε τμήματα της Βουλγαρίας ως απάντηση στη δολοφονία Έλληνα στρατιωτικού, ο οποίος κυνηγούσε έναν σκύλο. Οργάνωσε δημόσιες εκτελέσεις για καταχραστές του δημοσίου χρήματος. Έκοψε τα χαρτονομίσματα στη μέση για να εξοικονομήσει δισεκατομμύρια δραχμές. Προσπάθησε να συμμαχήσει με τον Μουσολίνι προκειμένου να ανατρέψει τη Συνθήκη της Λωζάνης. Και τέλος απένειμε στον εαυτό του τον Μεγαλόσταυρο του Τάγματος του Σωτήρος.

Ο σωτήρας της Ελευσίνας

Η Ελευσίνα ωφελήθηκε σημαντικά από τη διακυβέρνηση του Πάγκαλου. Είχε γεννηθεί στη Σαλαμίνα αλλά η μητέρα του, η Κατίγκω Χατζημελέτη, ήταν εγγονή του Ιωάννη Χατζημελέτη, προκρίτου από τα Δερβενοχώρια που είχε παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στην Ελληνική Επανάσταση. Ο Πάγκαλος ενδιαφερόταν λοιπόν πολύ για την πόλη και διατηρούσε κατοικία στην Ελευσίνα. Με νομοθετικό διάταγμα στις 16 Φεβρουαρίου 1926 είχε καθιερώσει ειδική φορολογία στα βιομηχανικά προϊόντα που εξάγονταν από το λιμάνι και τον σιδηροδρομικό σταθμό της Ελευσίνας. Το τσιμέντο επιβαρύνθηκε με 1 λεπτό ανά χιλιόγραμμο, το κολοφώνιο με 3 λεπτά ανά χιλιόγραμμο, το τερεβινθέλαιο, οι οίνοι, το αλκοόλ και τα υπόλοιπα βιομηχανικά προϊόντα με 5 λεπτά ανά χιλιόγραμμο, ενώ τα κεραμίδια και οι οπτόπλινθοι με 5 δραχμές ανά χιλιάδα.

Ο φόρος εξασφάλισε ένα ετήσιο εισόδημα 700.000 δραχμών για την κοινότητα της Ελευσίνας και διευκόλυνε τις τοπικές αρχές να προχωρήσουν σε εκτεταμένα έργα για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Τα δίκτυα ύδρευσης και ηλεκτροδότησης βελτιώθηκαν, κατασκευάστηκαν νέες σχολικές υποδομές, έγιναν εκτεταμένες δεντροφυτεύσεις και αναβαθμίστηκε η υπηρεσία αποκομιδής των απορριμμάτων. Το 1932 η κοινότητα είχε πλέον ετήσιο προϋπολογισμό 1,4 εκατομμυρίων δραχμών και εξελισσόταν ταχύτατα σε άνετη και ευημερούσα πολιτεία.

Το καζίνο

Για την κάλυψη των δαπανών της εκπαίδευσης, ο Πάγκαλος αποφάσισε να διαθέσει τμήμα των εσόδων από τη λειτουργία καζίνο στην Ελευσίνα. Η δημιουργία του, όμως, εξελίχθηκε σε μέγιστο σκάνδαλο. Ο υφυπουργός Εσωτερικών παραχώρησε την εκμετάλλευση του καζίνο σε μειοδότη, ο οποίος είχε προσφέρει 3,9 εκατομμύρια δραχμές όταν υπήρχαν πλειοδότες που έδιναν 7 εκατομμύρια, με αποτέλεσμα να ζημιωθεί το Δημόσιο. Το μοναδικό όφελος για την πόλη ήταν η ασφαλτόστρωση του δρόμου που συνέδεε την Ελευσίνα με την Αθήνα, προκειμένου να διευκολύνονται οι παίκτες.

Στη δίκη που έγινε το 1930, ένας Ελευσίνιος ψαράς υποστήριξε πως ο στρατηγός ήταν φτωχός πριν το 1926, στη συνέχεια όμως ξόδεψε μεγάλα ποσά για το σπίτι του στην Ελευσίνα. Μπόρεσε επίσης να αγοράσει γειτονικά οικόπεδα και να χτίσει μεγαλοπρεπή μαντρότοιχο γύρω από την ιδιοκτησία του. Άλλοι μάρτυρες περιέγραψαν τα οικονομικά οφέλη που είχαν οι φίλοι και οι συγγενείς του Πάγκαλου. Ο ιδιοκτήτης της οικίας όπου στεγάστηκε το καζίνο εισέπραττε ενοίκιο διακοσίων χιλιάδων δραχμών για ένα κτίσμα που ήταν πασιφανώς ακατάλληλο, ενώ υπήρχαν καλύτερες επιλογές διαθέσιμες με τριάντα χιλιάδες δραχμές. Άλλος φίλος του Πάγκαλου κατόρθωσε να ανεγείρει οικία αξίας ενός εκατομμυρίου δραχμών. Μετά από τρεις μήνες, ο Πάγκαλος καταδικάστηκε σε ποινή φυλάκισης δύο ετών.  

Η χαμένη προτομή

Ο Θεόδωρος Πάγκαλος πέθανε το 1952. Μόλις πληροφορήθηκε την είδηση του θανάτου του, το δημοτικό συμβούλιο της Ελευσίνας αποφάσισε να κυματίζει μεσίστια η σημαία για τρεις μέρες, να παρακολουθήσει σύσσωμο την εξόδιο ακολουθία, να στήσει την προτομή του σε κεντρική πλατεία της πόλης και να κατασκευαστεί κενοτάφιο στο δημοτικό κοιμητήριο. Η προτομή ήταν έργο του σπουδαίου γλύπτη Μιχάλη Τόμπρου αλλά παρέμεινε στη θέση της μόνο για δεκαπέντε χρόνια. Μετά τις δημοτικές εκλογές του 1975 αφαιρέθηκε με απόφαση του νέου δημοτικού συμβουλίου και τα ίχνη της χάθηκαν. Ο στρατηγός Θεόδωρος Πάγκαλος παραμένει αμφιλεγόμενη προσωπικότητα αλλά η συνεισφορά του στην ευημερία της Ελευσίνας δείχνει τον πολύπλευρο χαρακτήρα ενός ανθρώπου που επηρέασε την ιστορία της πόλης και της Ελλάδας.