Η ανεμόποδη Ίριδα ήταν η μαντατοφόρος των αθάνατων θεών του Ολύμπου. Με τα χρυσά φτερά της χυνόταν βιαστική σαν το παγωμένο χαλάζι και το χιόνι που σπρώχνει ο βοριάς για να μεταφέρει τα μηνύματα του Δία από τα βουνά της Ίδας στον αιματοβαμμένο κάμπο της Τροίας. Καθώς πετούσε άφηνε πίσω της ουράνια τόξα και γέμιζε το στερέωμα με χρώμα, σύμβολο της ικανότητάς της να ενώνει τα ουράνια με τα επίγεια. Αυτή η πανέμορφη ομηρική εικόνα σίγουρα επηρέασε τους ιδρυτές της Χρωματουργίας «Ίρις» κατά την αναζήτηση ονόματος για το εργοστάσιο που σκόπευαν να εγκαταστήσουν στην Ελευσίνα.
Τα πεύκα της Ελευσίνας
Όπως και τα περισσότερα εργοστάσια της Ελευσίνας την περίοδο του Μεσοπολέμου, η «Ίρις» ήταν προϊόν του περίφημου Κύκλου της Ζυρίχης. Ο Μενέλαος Σακελλαρίου είχε αποφοιτήσει το 1915 από το Eidgenossische Technische Hochschule της ελβετικής πόλης και εργάστηκε για αρκετά χρόνια σε εργοστάσια αρωματοποιίας, σαπώνων, χρωμάτων και βερνικιών σε διάφορες πόλεις της Ελβετίας. Το 1924 αποφάσισε να ιδρύσει τη δική του επιχείρηση στην Ελλάδα και επέλεξε την Ελευσίνα για τους ίδιους ακριβώς λόγους που είχαν οδηγήσει τόσους άλλους επιχειρηματίες σε αυτό τον τόπο: τις καλές συγκοινωνίες, τη φθηνή γη, τα εργατικά χέρια και (κυρίως) την άφθονη προσφορά της βασικής πρώτης ύλης που θα κατανάλωνε το εργοστάσιό του: τη ρητίνη από τα πεύκα στην ευρύτερη περιοχή Μαγούλας και Μάνδρας.
Πανδαισία χρωμάτων
Η βιομηχανία «Χημικόν Εργοστάσιον Χρωμάτων και Βερνικίων Ίρις Ε.Ε. Μενέλαος Σακελλαρίου και Σία» ιδρύθηκε τον Φεβρουάριο του 1925 σε μία έκταση περίπου 20 στρεμμάτων στο ανατολικό άκρο της Ελευσίνας. Τα κεφάλαια προήλθαν κυρίως από συγγενείς και φίλους του Σακελλαρίου, οι οποίοι προσέφεραν συνολικά 450.000 δραχμές (με τον ίδιο τον Σακελλαρίου να συνεισφέρει άλλες 150.000). Αυτό το σχετικά μικρό κεφάλαιο ήταν όμως παραπάνω από αρκετό για να τεθούν οι βάσεις της επιτυχίας. Το εργοστάσιο αναπτύχθηκε ταχύτατα για να καλύψει τις ανάγκες της αγοράς σε ελαιοχρώματα, υφαλοχρώματα, χρώματα δερμάτων, επίπλων και αυτοκινήτων, βερνίκια και τυπογραφικά μελάνια.
Πλαστικά και σκόνες
Το εργοστάσιο κάλυπτε όλες του τις ανάγκες με εσωτερικές διεργασίες. Μόνο η ρητίνη ερχόταν απ’ έξω. Το μηχανουργείο (κουτάδικο) έφτιαχνε δικά του κουτιά για τα χρώματα, το διυλιστήριο παρήγαγε κολοφώνιο, το συνεργείο επιδιόρθωνε τις μηχανές, το χημείο έκανε τις αναλύσεις και αναζητούσε νέα προϊόντα. Η μεγαλύτερη επιτυχία του χημείου ήταν η δημιουργία πλαστικών χρωμάτων (Plastex και Durolac), τα οποία σημείωσαν μεγάλη επιτυχία στην αγορά. Υπήρχαν μηχανήματα για την επικόλληση των ετικετών ή για την παραγωγή χρωμάτων σε σκόνη. Η εταιρεία διέθετε ιδιόκτητο στόλο φορτηγών αυτοκινήτων για την παράδοση των προϊόντων.
Πολύ μεγάλη σημασία δινόταν σε ζητήματα πυρασφάλειας, δεδομένου ότι τόσο οι πρώτες ύλες όσο και τα τελικά προϊόντα ήταν εξαιρετικά εύφλεκτα, με αποτέλεσμα να μην λείπουν οι περιπτώσεις αυτανάφλεξης, ειδικά τα καλοκαίρια με τις μεγάλες ζέστες. Το εργοστάσιο προμηθευόταν νερό από πηγάδι βάθους 15 περίπου μέτρων ώστε να είναι πάντοτε σε ετοιμότητα οι μονάδες πυρόσβεσης. Η σημασία αυτών των προετοιμασιών έγινε φανερή το 1965 όταν καταστράφηκε ολοσχερώς από πυρκαγιά η μονάδα παραγωγής κολοφωνίου.
Το χρώμα του στρατού
Λίγο πριν από την έναρξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, η «Ίρις» εξασφάλισε μία σημαντική παραγγελία για χρώματα παραλλαγής σε στρατιωτικές εγκαταστάσεις, αεροδρόμια και δημόσια κτίρια. Αυτό το προϊόν είχε παραχθεί στο ίδιο το εργοστάσιο, μία ακόμα απόδειξη του πνεύματος καινοτομίας που χαρακτήριζε τη συγκεκριμένη βιομηχανία. Αλλά η θετική συνεισφορά στην ελληνική πολεμική προσπάθεια αμαυρώθηκε από τη συμβολή του Μενέλαου Σακελλαρίου στις στρατιωτικές επιχειρήσεις των Γερμανών. Ο ιδρυτής της «Ίριδος» διατηρούσε καλές σχέσεις με τις αρχές κατοχής και κατόρθωσε να εξασφαλίσει σημαντικές παραγγελίες για χρώματα από τον γερμανικό στρατό.
Η καμινάδα
Η μεταπολεμική περίοδος σημαδεύτηκε αρχικά από νέο κύμα ανάπτυξης για την εταιρεία. Τα καινοτόμα χρώματα που παράγονταν στην Ελευσίνα έβρισκαν πρόθυμους αγοραστές στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια. Σταδιακά, όμως, ο ανταγωνισμός έπληξε ανεπανόρθωτα την επιχείρηση με αποτέλεσμα να κλείσει στα τέλη της δεκαετίας του 1970. Από τις δεκαπέντε κτιριακές εγκαταστάσεις που είχε το εργοστάσιο στα χρόνια της ακμής του, έχουν απομείνει σήμερα μόνο τρεις.
Το παλαιότερο κτίσμα (γύρω στα 1925) είναι ισόγειο με τρεις χώρους και χρησιμοποιήθηκε για την παρασκευή προϊόντων από ρητίνη. Η δεύτερη μονάδα είναι κατασκευασμένη από οπλισμένο σκυρόδεμα και χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη και χώρος πώλησης των προϊόντων του εργοστασίου. Το τριώροφο κτίσμα, τέλος, στέγασε την παρασκευή καινοτόμων χρωμάτων στα χρόνια του πολέμου. Το υπόλοιπο οικόπεδο καλύπτεται από σύγχρονες εργατικές κατοικίες και ευκαλύπτους, ανάμεσα από τους οποίους ξεπροβάλλει η εντυπωσιακή καμινάδα του εργοστασίου, ύψους 35 μέτρων.
Η άτακτη αδερφή
Η σύνδεση της Ίριδος με το ουράνιο τόξο είναι διαδεδομένη. Αν όμως οι ιδρυτές του εργοστασίου είχαν διαβάσει πιο προσεκτικά τον Ησίοδο, θα γνώριζαν ίσως πως η πανδαισία των χρωμάτων σχετιζόταν περισσότερο με την Άρκη, την αδερφή της Ίριδος, η οποία όμως έκανε το θανάσιμο σφάλμα να πάρει το μέρος των Τιτάνων στη θανάσιμη πάλη για την κυριαρχία του κόσμου. Ο Δίας αφαίρεσε τα ιριδίζοντα φτερά της και τα πρόσφερε στη Θέτιδα, που με τη σειρά της τα έδωσε στον Αχιλλέα, ο οποίος έμεινε γνωστός ως «ποδάρκης» (πόδια σαν τα χρώματα της Άρκης).
