Η γη της Ελευσίνας θρέφει ποιητές και οι άνθρωποί της μπορούν να περηφανεύονται ότι έχουν φάει ψωμί και αλάτι με τους σπουδαιότερους από αυτούς. Ο «ιερότατος και καθαυτό Ελευσίνιος» Αισχύλος υπερασπίστηκε την ιδιαίτερη πατρίδα του και ύμνησε τις παραδόσεις της στο ποιητικό του έργο. Δυόμισι χιλιετίες αργότερα ήταν η σειρά ενός άλλου ποιητή, του Άγγελου Σικελιανού, να αναδείξει την Ελευσίνα σε πανανθρώπινο σύμβολο με τέσσερις ομιλίες που έδωσε τον χειμώνα του 1935 για ένα πολυπληθές ακροατήριο στο Τελεστήριο, ανάμεσα στα «μεγάλα ερείπια» και τις πέτρες που ο χρόνος και η ανθρώπινη αδιαφορία είχαν καταδικάσει σε σιωπή.
Χορεύοντας στο Τελεστήριο
Ο αρχαιολογικός χώρος της Ελευσίνας είχε υποδεχθεί πολλές εκδηλώσεις από τη στιγμή που αναδύθηκε από τα χώματα που τον είχαν καλύψει. Για πολλά χρόνια οι κάτοικοι της Ελευσίνας, της Μάνδρας, της Μαγούλας, του Ασπρόπυργου και της Σαλαμίνας έστηναν χορό τις δύο τελευταίες Κυριακές της αποκριάς ανάμεσα στα σπασμένα μάρμαρα. Το τελετουργικό περιλάμβανε ερωτήσεις προς τη γη σχετικά με τη δύναμη που κρύβει και την κάνει να καρπίζει, ενώ οι παρευρισκόμενοι βροντοφωνούσαν πως θεά τους και δύναμη της ζωής ήταν η Δήμητρα.
Το 1925 έγινε αναπαράσταση της αρπαγής της Περσεφόνης εντός του Τελεστηρίου.
Και ακολούθησε, δύο χρόνια αργότερα, η πιο συστηματική (έως τότε) προσπάθεια ανάπτυξης του χοροδράματος με πρωταγωνιστές τον Βάσο και την Τανάγρα Κανέλλου. Οι φημισμένοι χορογράφοι σχημάτισαν μία ομάδα χορευτών και παρουσίασαν για τρία χρόνια τη θρυλική παράσταση των «Ελευσινίων» (εμπνευσμένη από τον μύθο της Δήμητρας και της Περσεφόνης) εντός του αρχαιολογικού χώρου με συμμετοχή 200 νεαρών κοριτσιών και 100 νέων.
Ο ποιητής και ο ψαράς
Η σχέση του Σικελιανού με την Ελευσίνα ξεκίνησε σε νεαρή ηλικία, όταν από τις πλαγιές του όρος Αιγάλεω είδε το περίφημο όραμα με τους ιεροφάντες που κατευθύνονταν προς το ιερό της Δήμητρας. Στέριωσε όμως πραγματικά όταν γνωρίστηκε με τον Γιώργο Δομέστιχο, ο οποίος είχε παντρευτεί την κόρη του Θεόδωρου Πάγκαλου, Αμαλία. Ο Σικελιανός ήταν τακτικός επισκέπτης στις φιλολογικές συναντήσεις και τα δείπνα που οργάνωνε το ζευγάρι κάθε Πέμπτη και περνούσε συχνά το βράδυ στην οικία Δομέστιχου. Το επόμενο πρωινό έμπαινε στη βάρκα του Ελευσινιώτη Νίκου Γκαμηλιάρη και περνούσε στη Σαλαμίνα, όπου έμενε σε ένα διώροφο παραθαλάσσιο σπίτι που του είχε παραχωρήσει η Μονή Φανερωμένης. Ο Γκαμηλιάρης πρόσεχε ιδιαίτερα τον ποιητή ώστε να μην κακοπάθει, είτε από κακοκαιρία είτε από φουρτούνες, και πάντοτε ήταν έτοιμος να τον παραλάβει από το νησί και να τον γυρίσει στην Ελευσίνα.
Η Ελευσίνια Διαθήκη
Μετά τον χωρισμό με την Εύα Πάλμερ, ο Σικελιανός έστρεψε την προσοχή του στα Ελευσίνια Μυστήρια και έδωσε τέσσερις διαλέξεις σε επιλεγμένα σημεία κατά μήκος της Ιεράς Οδού και στον ναό της Δήμητρας στην Ελευσίνα. Για τον Σικελιανό, ο χώρος είχε σαφώς βαθύτερη σημασία από τη λειτουργία του ως σκηνικού σε αναπαραστάσεις αρχαίου δράματος. Η Ελευσίνα ήταν σύμβολο του αγώνα κατά του αυταρχισμού και του Καισαρισμού που απειλούσε να πνίξει τον κόσμο με τα πλοκάμια του. Ήταν επίσης ένας ιερός χώρος που πρόσφερε την ευκαιρία ανανέωσης μέσω της επιστροφής στη Φύση και τη Μητέρα Γη. Η «ψεύτικη και τεχνητή αρρενωπότητα των μεταγενέστερων πολιτισμών» απειλεί τις αξίες της προστασίας και της αγάπης. Η πατριαρχία συνδέεται με τα χρήματα και τις μηχανές του θανάτου, ενώ η Μητριαρχία προσφέρει ανεξάντλητη στοργή που συνδέει όλους τους ανθρώπους. Και ο ποιητής (με πρώτο διδάξαντα τον Αισχύλο) είναι ένα είδος προφήτη με τη δύναμη να οδηγήσει την ανθρωπότητα σε μία μύηση που θα την φέρει σε επαφή με το φως και την αλήθεια.
Το σκάνδαλο
Τρία χρόνια μετά την ανάγνωση της Ελευσίνιας Διαθήκης, ο Σικελιανός ερωτεύτηκε την Άννα Καραμάνη, σύζυγο του γιατρού Γεωργίου Καραμάνη, ο οποίος είχε ιδρύσει ένα φημισμένο σανατόριο στο Πήλιο. Η ιδιωτική κατοικία του ζεύγους, δίπλα στο σανατόριο, είχε μετατραπεί σε λογοτεχνικό σαλόνι, όπου σύχναζαν οι σπουδαιότεροι εκπρόσωποι των ελληνικών γραμμάτων του Μεσοπολέμου (Παλαμάς, Μυριβήλης, Τριανταφυλλίδης κ. ά.).
Ο έρωτας του 59χρονου Σικελιανού με την κατά είκοσι χρόνια νεότερή του Άννα προκάλεσε σκάνδαλο και η έκδοση του διαζυγίου ήταν δύσκολη και ψυχοφθόρα για τους εμπλεκόμενους. Δεν είναι λοιπόν ίσως παράδοξο ότι ο ποιητής διάλεξε την Ελευσίνα για να τελέσει τον γάμο του με την Άννα, δεδομένου ότι στην «Ελευσίνια Διαθήκη» είχε περιγράψει το Ελευσίνιο ιερό ως το «τέρμα μιας [θρησκείας] κυνηγημένης, που ζητούσε να πιαστεί σε μια οποιαδήποτε γωνιά της γης και μ’ ένα τρόπο να κρυφτεί μέσα σ’ αυτή και να ριζώσει.»
Ο ωραιότερος γάμος
Το απόγευμα της 17ης Ιουνίου 1940, ο Άγγελος και η Άννα έφτασαν στον αρχαιολογικό χώρο καθώς ο ήλιος έδυε και ανέβηκαν στο εκκλησάκι της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας. Στο σημείο αυτό η αλήθεια και ο μύθος μπλέχτηκαν σε αξεδιάλυτο κουβάρι καθώς ο παπάς έδειξε έναν μικρό βωμό έξω από τον ναό και υποστήριξε ότι αυτή ήταν η Αγέλαστος Πέτρα στην οποία είχε καθίσει χιλιετίες πριν η Δήμητρα. Ο Σικελιανός ενθουσιάστηκε και ζήτησε να γίνει το Μυστήριο εκεί, έξω από την εκκλησία, σε ένα επιβλητικό σκηνικό υπό το φως του φεγγαριού και των λαμπάδων που κρατούσε αυτός και η Άννα.
