Στις 12 Δεκεμβρίου 1916 οι Αθηναίοι συγκεντρώθηκαν κατά χιλιάδες στο Πεδίο του Άρεως για να αναθεματίσουν τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Σύμφωνα με τις εφημερίδες της εποχής, ολόκληρη η πόλη συμμετείχε σε μία πράξη ύψιστης αγανάκτησης για μία ατέλειωτη σειρά από πίκρες και θλίψεις, οι οποίες είχαν πηγάσει από την αδυναμία του πρωθυπουργού Βενιζέλου και του βασιλέως Κωνσταντίνου να συμφωνήσουν ως προς τη στάση της Ελλάδας απέναντι στις ευρωπαϊκές δυνάμεις που μάχονταν στα πεδία του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Τον Σεπτέμβριο του 1916 ο Βενιζέλος σχημάτισε προσωρινή κυβέρνηση στη Θεσσαλονίκη, κήρυξε τον πόλεμο στους Γερμανούς και στράφηκε κατά της κυβέρνησης των Αθηνών.

Τον Νοέμβριο οι Γάλλοι αποβίβασαν στρατιωτικά αγήματα στον Πειραιά και απαίτησαν την παράδοση του ελληνικού στόλου, των σιδηροδρομων και του λιμανιού. Η αρνητική απάντηση του Κωνσταντίνου οδήγησε σε βομβαρδισμό της πρωτεύουσας και απόπειρα κατάληψής της από τις γαλλικές δυνάμεις. Οι ελληνικές δυνάμεις κατόρθωσαν να απωθήσουν τους Γάλλους ενώ οι παρακρατικές ομάδες των Επιστράτων, τις οποίες είχε οργανώσει ο Ιωάννης Μεταξάς με σκοπό την πάταξη των αντιπάλων του Κωνσταντίνου, εξαπέλυσαν μαζικούς διωγμούς εναντίον των βενιζελικών.

Το κεφάλι του ταύρου

Ο Μητροπολίτης Αθηνών Θεόκλητος Α’ αποφάσισε να χρησιμοποιήσει το κύρος και την ισχύ της εκκλησίας για να τιμωρήσει τον Βενιζέλο. Το μεσημέρι της 12ης Δεκεμβρίου λοιπόν, προχώρησε στον επίσημο αναθεματισμό του προδότη πρωθυπουργού. Καθώς εκείνος έλειπε στη Θεσσαλονίκη, ο αρχιεπίσκοπος καταράστηκε το κεφάλι ενός ταύρου. Στη συνέχεια μία λαοθάλασσα από γαντοφορεμένες κομψές κυρίες, γυναικούλες του λαού, μητροπολίτες, φοιτητές, επίστρατους, Αρσακειάδες, μαθητές, όλος ο κόσμος της πρωτεύουσας δηλαδή ρίχνει από μια πέτρα και επαναλαμβάνει την κατάρα του Θεόκλητου: «Ελευθερίω Βενιζέλω επιβουλευθέντι την Βασιλείαν και την πατρίδα και καταδιώξαντι και φυλακίσαντι Αρχιερείς, ανάθεμα έστω». Σύντομα υψώνεται ένα βουνό από πλάκες Τήνου, κοτρώνες, βράχους και ογκόλιθους. Οι ξένοι επισκέπτες της πρωτεύουσας μένουν άναυδοι.

Η φυγή του κοινοτάρχη

Τα γεγονότα στην Αθήνα δεν άφησαν ανεπηρέαστη την Ελευσίνα. Ο Αντώνης Χατζημελέτης, φανατικός βενιζελικός, είχε αναλάβει την προεδρία της κοινότητας λίγο μετά τον σχηματισμό της κυβέρνησης της Θεσσαλονίκης. Η οικογένειά του ήταν από τις πρώτες που εγκαταστάθηκαν στη Λεψίνα μετά το τέλος της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, στην οποία είχε διαδραματίσει σημαντικό ρόλο ο πατέρας του, Γιάννης Χατζημελέτης (συντηρούσε για μεγάλο χρονικό διάστημα στρατόπεδο με εκατοντάδες άνδρες στην περιοχή της Ελευσίνας). Καθώς όμως οι Επίστρατοι στρέφονταν πλέον ενάντια σε όλους τους οπαδούς του Βενιζέλου, ο Χατζημελέτης εγκατέλειψε την Ελευσίνα εσπευσμένα στις 6 Δεκεμβρίου με προορισμό την Κρήτη.

Το άνομο χέρι του Βενιζέλου

Στη θέση του Χατζημελέτη τοποθετήθηκε ο Γεώργιος Πέππας, φανατικός βασιλικός και μέχρι τότε αντιπρόεδρος της κοινότητας. Η πρώτη του πράξη, στις 9 Δεκεμβρίου, ήταν να συγκαλέσει το κοινοτικό συμβούλιο για να αποκηρύξει «μετά βδελυγμίας τον ελεεινόν του έθνους προδότην Βενιζέλον όστις ύψωσε άνομον χείρα κατά του σεπτού ημών άνακτος Κωνσταντίνου και του ενδόξου ημών στρατού». Δεν έλειψαν επίσης οι ευχαριστίες και τα συγχαρητήρια για τον ελληνικό στρατό, ο οποίος ανέτρεψε τα «προδοτικά κακούργα σχέδια» του Βενιζέλου και συνέλαβε «τα κακοποιά στοιχεία». Το πρακτικό υιοθετήθηκε ομόφωνα καθώς οι βενιζελικοί είτε απουσίαζαν είτε δεν μπόρεσαν να εκφράσουν άποψη. Ο Πέππας δεν ξέχασε και τον προκάτοχό του, ο οποίος καθαιρέθηκε διότι εγκατέλειψε αυτοβούλως τη θέση του.

Τράγος από τη Σενεγάλη

Τρεις μέρες αργότερα, οι Επίστρατοι της Ελευσίνας εκδήλωσαν έμπρακτα την αντιπάθειά τους για τον Βενιζέλο με την οργάνωση ενός τοπικού αναθέματος, ανήμερα του κεντρικού στην Αθήνα. Οι συμμετέχοντες συγκεντρώθηκαν στην αγορά και προχώρησαν με πέτρες στα χέρια προς την αρχαία ακρόπολη, όπου έριξαν τους λίθους και αναθεμάτισαν τον αρχηγό των Φιλελευθέρων. Οι οπαδοί του Βενιζέλου παρέμειναν στα σπίτια τους, με εξαίρεση τον γνωστό φιλοβενιζελικό Μελέτη Πόγκα, ο οποίος υποχρεώθηκε να πετάξει μεγάλη πέτρα με το όνομά του γραμμένο πάνω της.

Το ανάθεμα στην Ελευσίνα ήταν πολύ ήπιο σε σχέση με παρόμοιες εκδηλώσεις σε άλλες πόλεις. Ο Μητροπολίτης Φωκίδος Αμβρόσιος (1864-1928) πρέπει να ξεπέρασε τους πάντες στο αντιβενιζελικό μίσος, αν κρίνουμε τουλάχιστον από τον βαρύτατο αφορισμό που συνέταξε εναντίον του «σενεγαλέζου τράγου» που πρόδωσε το έθνος στους Αγγλογάλλους και πίκρανε τον «λατρευτό βασιλέα». Ο Αμβρόσιος, λοιπόν, παρακινούμενος από την εντολή «χιλιάδων εφέδρων και πολιτών» ευχήθηκε να πλήξουν τον Βενιζέλο «τα εξανθήματα του Ιώβ, το κήτος του Ιωνά, η λέπρα του Ιεχωβά, ο μαρασμός των νεκρών, το τρεμούλιασμα των ψυχορραγούντων, οι κεραυνοί της κολάσεως και οι κατάρες και τα αναθέματα των ανθρώπων».

Να μη φύγουν οι πέτρες

Ενώ λαός και εκκλησία αναθεμάτιζαν στο Πεδίο του Άρεως, οι Γάλλοι είχαν επιβάλλει ναυτικό αποκλεισμό στη χώρα. Στις 15 Ιουνίου 1917 ο Κωνσταντίνος αναχώρησε για την Ελβετία και ο Βενιζέλος επέστρεψε στην Αθήνα ως σωτήρας. Μαζί του επέστρεψαν και οι οπαδοί του, ανάμεσα στους οποίους βρισκόταν και ο Χατζημελέτης, ο οποίος ανέλαβε πάλι την προεδρία της κοινότητας. Οι Ελευσίνιοι που είχαν πετάξει τους λίθους βρέθηκαν ξαφνικά ελεύθεροι από την «τρομοκρατία των επιστράτων» και αυθόρμητα αποφάσισαν να εκφράσουν «ανεπηρεάστως και αυθορμήτως» τον ενθουσιασμό τους για την ευοίωνη επάνοδο του Βενιζέλου και την επάνοδο της κανονικής λειτουργίας της «καταφώρως εκτροχιασθείσης συνταγματικής μηχανής».

Ο Βενιζέλος ήταν αντίθετος στην απομάκρυνση των λίθων του αναθέματος από το Πεδίο του Άρεως. Θεωρούσε ότι έπρεπε να μείνουν εκεί ως σύμβολο της αξίας της εκκλησιαστικής κατάρας όταν η εκκλησία γίνεται όργανο πολιτικών παθών. Ήθελε να θυμάται ο κόσμος πως ήταν αναθεματισμένος όταν θα κέρδιζαν την τελική νίκη. Δεν ίσχυε βέβαια το ίδιο και για τους μητροπολίτες Αθηνών και Φωκίδος, οι οποίοι κηρύχθηκαν έκπτωτοι τον Οκτώβριο του 1917.