Η Ελευσίνα άνθισε στα ρωμαϊκά χρόνια, λόγω της δημοφιλίας των Ελευσινίων Μυστηρίων ανάμεσα στους Ρωμαίους, ειδικά τους αυτοκράτορες. Η επίπεδη έκταση στα νοτιοανατολικά του ιερού της Δήμητρας αναδιοργανώθηκε για να φιλοξενήσει μία σειρά από δημόσια κτίρια. Συντριβάνια, κρήνες και υδατοδεξαμενές προστέθηκαν στο ανατολικό τμήμα του αμυντικού τείχους, το οποίο προστάτευε το Τελεστήριο, ενώ ένα μεγάλο γυμνάσιο (ή το κτίριο της αγοράς πιθανώς) ανεγέρθηκε στα νότια, κοντά στο στάδιο. Οι θέρμες ανεγέρθηκαν τον 2ο αιώνα μ.Χ. και η λειτουργία τους κατέστη εφικτή λόγω της κατασκευής του Αδριάνειου υδραγωγείου, το οποίο εξασφάλισε σταθερή και άφθονη παροχή νερού και διευκόλυνε τους αρχιτέκτονες στον σχεδιασμό ενός τόσο επιβλητικού συγκροτήματος.

Ο Άγιος Γεώργιος πάει στα λουτρά

Η υλική ευημερία της Ελευσίνας είναι εμφανής στα εντυπωσιακά ερείπια των ρωμαϊκών λουτρών στην πλατεία Αγίου Γεωργίου. Οι πρώτες ανασκαφές διενεργήθηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1880, όταν ο παλιός ναός του Αγίου Γεωργίου, που βρισκόταν εντός του αρχαιολογικού χώρου, επρόκειτο να μετακινηθεί σε αυτή τη θέση. Η ανέγερση της νέας εκκλησίας επέτρεψε στους αρχαιολόγους να μελετήσουν τα ρωμαϊκά ερείπια με προσοχή, αλλά τα θεμέλια δεν θεωρήθηκαν αρκετά σημαντικά ώστε να αποτραπεί το χτίσιμο του ναού του Αγίου Γεωργίου και ξανακαλύφθηκαν. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί το τμήμα ενός τοίχου, το οποίο υψώνεται ακόμα ανάμεσα στα πεύκα πίσω από την εκκλησία. Η εναλλαγή λίθων και τούβλων είναι τυπικό χαρακτηριστικό της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής.

Οι Σπαρτιάτες και το νερό

Η χρήση γλυκού και θαλασσινού νερού για τη σωματική καθαριότητα ήταν μία πρακτική γνωστή στους Έλληνες, οι οποίοι μάλιστα έκαναν δύο μπάνια στη σειρά: πρώτα με κρύο νερό και μετά με ζεστό. Οι Σπαρτιάτες αποτελούσαν εξαίρεση, διότι θεωρούσαν το ζεστό νερό κατάλληλο μόνο για γυναίκες. Προτιμούσαν λοιπόν να περνούν την ώρα τους σε ένα δωμάτιο που θερμαινόταν με ατμό από κάποια σόμπα. Μετά το λουτρό οι Έλληνες άλειφαν το σώμα τους με ελαιόλαδο αρωματισμένο με βότανα και στη συνέχεια δειπνούσαν.

Ιούλιε, έπλυνες τα χέρια σου;

Οι Ρωμαίοι έπλεναν χέρια και πόδια σε καθημερινή βάση και το σώμα τους μία φορά την εβδομάδα. Αρχικά χρησιμοποιούσαν τα ποτάμια ενώ οι ευκατάστατοι πολίτες μπορούσαν να απολαύσουν τη σχετική άνεση ενός ζεστού μπάνιου σε μικρά και σκοτεινά δωμάτια, τα οποία δεν είχαν κανένα ίχνος πολυτέλειας. Δεν πέρασε όμως πολύς καιρός προτού ανακαλύψουν την απόλαυση του λουτρού μέσω της θέρμανσης ολόκληρων διαμερισμάτων με ζεστό αέρα που κυκλοφορούσε σε σωλήνες κάτω από το δάπεδο. Τα πρώτα δημόσια λουτρά ήταν δημοφιλή στα μέλη των κατώτερων τάξεων, ενώ οι πλούσιοι πολίτες είχαν ιδιωτικά μπάνια. Την εποχή του Ιουλίου Καίσαρα, όμως, ήταν πλέον κοινή πρακτική να χρησιμοποιούνται τα δημόσια λουτρά από μέλη όλων των κοινωνικών ομάδων.

Στη μπανιέρα όλη μέρα

Τα λουτρά άνοιγαν με την ανατολή του ηλίου και έκλειναν το δειλινό. Το εισιτήριο εισόδου ήταν ένα quadrans, το νόμισμα με τη χαμηλότερη αξία στον ρωμαϊκό κόσμο, το οποίο εισέπραττε ο υπεύθυνος των λουτρών (balneator). Όταν το νερό είχε φτάσει στη σωστή θερμοκρασία, οι υπεύθυνοι χτυπούσαν ένα καμπανάκι για να ενημερώσουν το κοινό ότι τα λουτρά ήταν έτοιμα προς χρήση. Υπήρχε ποικιλία απόψεων σχετικά με την ιδανική ώρα για μπάνιο, αλλά οι περισσότεροι αρχαίοι συγγραφείς φαίνεται να συμφωνούν ότι το λουτρό ήταν πιο αποτελεσματικό από το μεσημέρι μέχρι το βράδυ. Κάποιοι χρήστες ήταν πασιφανώς εθισμένοι: ο αυτοκράτορας Κόμμοδος (161-192 μ.Χ.) έκανε επτά ή οκτώ μπάνια τη μέρα.

Από τα αποδυτήρια

Οι Ρωμαίοι απολάμβαναν λουτρά σε διαφορετικές θερμοκρασίες, αν και η σειρά με την οποία τα έπαιρναν δεν ήταν αυστηρά προκαθορισμένη και βασιζόταν στην προσωπική προτίμηση. Μετά την είσοδο στο λουτρικό συγκρότημα, οι χρήστες περνούσαν λίγο χρόνο στο κεντρικό αίθριο (atrium), όπου γυμνάζονταν οι νέοι άνδρες, προτού μπουν στα αποδυτήρια (apodyterium). Εκεί τους περίμεναν οι σκλάβοι που θα φρόντιζαν τα ρούχα τους κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στο χώρο του λουτρού. Στη συνέχεια οι χρήστες προχωρούσαν στα τρία κύρια δωμάτια: το χλιαρό (tepidarium), το θερμό (caldarium) και το ψυχρό (frigidarium) λουτρό.

Μία ζέστη, μία κρύο

Το χλιαρό λουτρό δεν περιείχε νερό αλλά θερμαινόταν ευχάριστα με αέρα, προκειμένου να μπορέσει το σώμα να προσαρμοστεί στις καυτές θερμοκρασίες του caldarium. Το δωμάτιο του θερμού λουτρού ήταν πάντοτε περίτεχνο. Το μωσαϊκό δάπεδο βρισκόταν πάνω από το υπόκαυστο, ένα πολυδάπανο σύστημα θέρμανσης του χώρου μέσω παραγωγής και κυκλοφορίας θερμού αέρα, ο οποίος ζέσταινε το πάτωμα και τους τοίχους με τη χρήση σωλήνων. Μικρές κολώνες στήριζαν δάπεδο με στρώσεις από πλακάκια και τσιμέντο, στις οποίες πατούσε το μωσαϊκό. Ένας ξυλόφουρνος παρήγαγε καπνό και ζεστό αέρα, ο οποίος κυκλοφορούσε ελεύθερα ανάμεσα στις κολώνες και ανέβαινε μέσα από πήλινους σωλήνες στους τοίχους ώστε να ζεσταίνει το δωμάτιο που βρισκόταν ακριβώς από πάνω. Οι θερμοκρασίες έφταναν τους 50–55 °C. Οι χρήστες άλειφαν το σώμα τους με ελαιόλαδο και χρησιμοποιούσαν στρεγγλίδες για να απομακρύνουν τον ιδρώτα και τη βρωμιά. Το frigidarium ήταν μία μεγάλη πισίνα, συνήθως στο βορειότερο δωμάτιο του συγκροτήματος, όπου το νερό διατηρούνταν σε χαμηλή θερμοκρασία (ακόμα και με τη χρήση χιονιού όπου αυτό ήταν δυνατό). Ήταν σίγουρα μία μαρτυρική εμπειρία τον χειμώνα, αλλά και απόλαυση τις ζεστές καλοκαιρινές μέρες.

Τα αόρατα λουτρά

Οι θέρμες της Ελευσίνας ήταν ένα εκτεταμένο κτιριακό συγκρότημα που καλύπτει δύο οικοδομικά τετράγωνα νότια της εκκλησίας (προς τη θάλασσα δηλαδή). Αποτελείται από ένα μεγάλο περίστυλο αίθριο (κάτω από την πλακοστρωμένη πλατεία της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου) και ένα ευρύχωρο κυκλικό δωμάτιο στα νότια του αιθρίου. Εδώ μπορεί να βρισκόταν το frigidarium, ενώ το caldarium μάλλον ήταν στη σημερινή γωνία των οδών Πεισιστράτου και Παγκάλου. ‘Ενας σωρός από ανεξερεύνητα ερείπια, χαμένα ανάμεσα στα δέντρα και τα ερειπωμένα κτίρια του οικοπέδου, σηματοδοτεί το σημείο όπου οι Ρωμαίοι κάτοικοι της Ελευσίνας απολάμβαναν το καυτό λουτρό τους.