Το εργοστάσιο του Κρόνου κατασκευάστηκε την περίοδο 1923-1926 με σκοπό την παραγωγή προϊόντων οινοπνεύματος, κρασιού, μελάσας και εκχυλισμάτων για τη βυρσοδεψία. Η μητρική εταιρεία είχε ιδρυθεί στον Πειραιά το 1911 αλλά η άνοδος της ζήτησης τη δεκαετία του 1920 έπεισε τους ιδιοκτήτες της να επεκτείνουν την επιχείρησή τους με ένα νέο εργοστάσιο στην Ελευσίνα. Όταν ιδρύθηκε, ο Κρόνος ήταν ένα από τα πιο τεχνολογικά σύγχρονα βιομηχανικά συγκροτήματα της Ελλάδας. Το κεντρικό κτίριο ανεγέρθηκε υπό την επίβλεψη του πολιτικού μηχανικού Αλέξανδρου Ζαχαρίου, ο οποίος ήταν μέλος του περίφημου Κύκλου της Ζυρίχης και θερμός υποστηρικτής της χρήσης του οπλισμένου σκυροδέματος στην αρχιτεκτονική.

Χέρια και στόματα

Ο Κρόνος εμφανίστηκε σε μία περίοδο ραγδαίας βιομηχανικής ανάπτυξης. Η χώρα προσπαθούσε να αποκαταστήσει 1,5 εκατομμύρια πρόσφυγες, οι οποίοι έφτασαν στην Ελλάδα με την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών που προέβλεπε η Συνθήκη της Λωζάνης (30 Ιανουαρίου 1923). Τα εργοστάσια της εποχής δεν μπορούσαν να καλύψουν τη ζήτηση για είδη πρώτης ανάγκης (ειδικά τρόφιμα και ρουχισμό) με αποτέλεσμα οι βιομήχανοι να προχωρήσουν σε μεγάλες επενδύσεις, επωφελούμενοι και από την αφθονία των φτηνών εργατικών χεριών μετά την άφιξη των πάμφτωχων προσφύγων. Οι υπάρχουσες υποδομές και η χαμηλή τιμή της γης έπεισε τους ιδιοκτήτες του Κρόνου να επενδύσουν στην Ελευσίνα.

Αισθητικό ποτ πουρί

Το εργοστάσιο απλωνόταν σε μία έκταση 36 στρεμμάτων και περιλάμβανε αποθήκες, μηχανουργεία, λεβητοστάσια, γαιανθραποθήκες, αντλιοστάσια, μηχανοστάσια, οινοποιεία κτλ. Το αποστακτήριο στεγαζόταν στον νεογοτθικό βιομηχανικό πύργο, ο οποίος συνδυάζει την πρωτοπόρα χρήση σκυροδέματος (το κατεξοχήν υλικό του 20^ου αιώνα) με τον εκλεκτικισμό της αρχιτεκτονικής του 19^ου αιώνα. Οι γοτθικές αψίδες και οι αναγεννησιακές πολεμίστρες προσδίδουν στο αποστακτήριο έναν ονειρικό χαρακτήρα, ο οποίος μοιάζει σχεδόν παράταιρος σε αυτό το βιομηχανικό τοπίο του μοντερνιστικού λειτουργισμού.

Το κτίριο της διοίκησης κυριαρχεί στην είσοδο του εργοστασίου. Κατασκευάστηκε κοντά στην ακτή με οπλισμένο σκυρόδεμα και είχε τη μορφή πραγματικής έπαυλης. Οι εσωτερικοί του χώροι διέθεταν την πολυτέλεια και άνεση που άρμοζε στους διευθυντές του εργοστασίου σύμφωνα με τις αντιλήψεις της εποχής εκείνης.    

Η ματωμένη απεργία

Μέσα σε λίγα χρόνια ο Κρόνος έφτασε να απασχολεί σχεδόν 300 άτομα. Ήταν μία σπουδαία πηγή εισοδήματος για πολλούς ανθρώπους, οι οποίοι είχαν πρόσφατα χάσει τα πάντα, αλλά δεν έλειπαν και τα αιτήματα για σεβασμό των εργατικών δικαιωμάτων. Τον Φεβρουάριο του 1929 η «Ένωσις Τεχνιτών-Εργατών Τσιμέντου Ελευσίνος» απαίτησε αύξηση μισθών, σεβασμό του οκταώρου και αναγνώριση του σωματείου. Η κυβέρνηση υποσχέθηκε να μελετήσει τα αιτήματα αλλά οι βιομήχανοι έμειναν ασυγκίνητοι. Οι ιδιοκτήτες του Κρόνου φάνηκαν πρόθυμοι να ικανοποιήσουν κάποιες από τις απαιτήσεις των εργατών, αλλά μόνο με την προϋπόθεση ότι θα έπρατταν το ίδιο και οι υπόλοιποι εργοστασιάρχες. Όταν έγινε φανερό πως τίποτα τέτοιο δεν θα συνέβαινε, η «Ένωσις» κήρυξε απεργία στις 5 Μαρτίου.

Πάνω από δύο χιλιάδες εργάτες (οι 280 από τον Κρόνο) συμμετείχαν στην κινητοποίηση. Ο υποδιοικητής της Χωροφυλακής είχε αναθέσει σε χωροφύλακες την περιφρούρηση των εργοστασίων. Εκείνοι που στάλθηκαν στον Κρόνο έλαβαν θέση ανάμεσα στην είσοδο του εργοστασίου και την παραλία για να προστατεύσουν τους απεργοσπάστες που βρίσκονταν μέσα στις εγκαταστάσεις. Όταν μία ομάδα 700 απεργών προσπάθησε να εισέλθει στον Κρόνο, οι χωροφύλακες άνοιξαν πυρ. Ένας νεαρός διαδηλωτής σκοτώθηκε και οκτώ άλλοι τραυματίστηκαν (συμπεριλαμβανομένης μίας γυναίκας). Λίγες ώρες αργότερα πραγματοποιήθηκε μαζική διαδήλωση στην Ελευσίνα με αίτημα την αποζημίωση των οικογενειών των θυμάτων και τη σύλληψη του αξιωματικού που διέταξε την επίθεση. Η κυβέρνηση απέδωσε την απεργία σε ταραχοποιούς, οι οποίοι είχαν στραφεί εναντίον του κράτους χωρίς προφανή λόγο. Η αστυνομία απαγόρευσε όλες τις συγκεντρώσεις (και την πώληση ποτών) και προχώρησε στη σύλληψη των ηγετών της «Ενώσεως» ανήμερα της κηδείας του δολοφονημένου εργάτη.     

Η πτώση

Το εργοστάσιο έκλεισε το 1986 λόγω έντονου ανταγωνισμού και οικονομικών προβλημάτων, τα οποία προέκυψαν από την κακοδιαχείριση των αποβλήτων του. Το μεγαλύτερο τμήμα του εξοπλισμού, των μηχανημάτων και των μεταλλικών εγκαταστάσεων απομακρύνθηκε. Εκτεταμένα έργα ανάπλασης της ακτογραμμής άλλαξαν και την εικόνα έξω από το συγκρότημα. Αρχικά ο Κρόνος διέθετε δική του προβλήτα και σιδηροδρομική γραμμή για τη μεταφορά των φορτίων από και προς το εργοστάσιο. Υπήρχε επίσης και περιστρεφόμενος γερανός για τη φορτοεκφόρτωση των πλοίων, τα οποία έδεναν στην αποβάθρα. Όλα αυτά αντικαταστάθηκαν τελικά από τη σημερινή οδό Κανελλοπούλου.

Σήμερα ο Κρόνος αντιμετωπίζει κρίσιμα προβλήματα, τα οποία απειλούν την σταθερότητα των ίδιων των κτιρίων. Οι ιδιοκτήτες του συγκροτήματος εμφανίζονται αδύναμοι (ή αδιάφοροι) να προστατεύσουν έναν εμβληματικό θησαυρό της πολιτιστικής και βιομηχανικής κληρονομιάς της Ελευσίνας και της Ελλάδας ολόκληρης. Ο χώρος του εργοστασίου παραμένει σε κατάσταση αξιοθρήνητης εγκατάλειψης. Δομικά υλικά και μεταλλικά στοιχεία απομακρύνονται με ταχύτατο ρυθμό για ανακύκλωση και όχι μόνο, τα αρχεία του εργοστασίου έχουν λεηλατηθεί, η στατική ακεραιότητα κτιρίων που έχουν κριθεί διατηρητέα από το 1990 μοιάζει επισφαλής. Η μόνη ελπίδα για τη διάσωση του Κρόνου είναι η ευαισθητοποίηση του κοινού και οι ακαταπόνητες προσπάθειες λίγων Ελευσινίων, οι οποίοι φαίνεται να έχουν πλήρη συναίσθηση του ιστορικού πλούτου της πόλης τους.