Η επανάσταση ψυχορραγεί. Οι Οθωμανικές στρατιές έχουν συντρίψει κάθε αντίσταση στη Ρούμελη και βαδίζουν ενάντια των Αθηνών, το τελευταίο προπύργιο του Αγώνα στη Στερεά Ελλάδα. Ο Κιουταχής θέλει να αποφύγει την άσκοπη αιματοχυσία και στέλνει προσκυνοχάρτια στις κοινότητες που συναντά. Οι Δερβενοχωρίτες, εξαντλημένοι μετά από τόσα χρόνια πολέμου, δεν το πολυσκέφτονται. Απαιτούν να μάθουν γιατί ο πασάς τους αποκαλεί ραγιάδες, ενώ έχουν μόνοι τους αποτινάξει τον ζυγό εδώ και έξι χρόνια και έχουν εξαγοράσει με το αίμα πατεράδων, αδερφών, γυναικών και παιδιών το δικαίωμα της ελευθερίας.

Τον ενημερώνουν ότι προτιμούν να πεθάνουν με το όπλο στο χέρι παρά να ζουν σαν σκλάβοι, σαν ζώα με μορφή ανθρώπου. Του υπενθυμίζουν, σε περίπτωση που σκέφτεται να επιτεθεί, πως έχουν συντρίψει καλύτερους στρατηγούς και μεγαλύτερους στρατούς. Και κλείνουν το γράμμα τους με την παράκληση να απευθύνει οποιαδήποτε μελλοντική αλληλογραφία στη Διοίκηση ώστε να μην νομίσει κανείς πως οι ίδιοι είναι προδότες απέναντι στο έθνος, την οργή του οποίου φοβούνται περισσότερο από την τουρκική στρατιά.

Ρετσίνι και επαναστατικές ιδέες

Τις παραμονές της Επανάστασης, η Ελευσίνα ήταν ένα χωριουδάκι από καμιά πενηνταριά φτωχικά αγροτόσπιτα και διακόσιους κατοίκους. Η γη ανήκε κυρίως σε πλούσιους Οθωμανούς γαιοκτήμονες ή Έλληνες από τα Κούντουρα, μια ομάδα κοινοτήτων στο όρος Πατέρας, βορειοδυτικά της Ελευσίνας. Οι Ελευσινιώτες καλλιεργούσαν δημητριακά αλλά καθώς το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής κατέληγε στους μπέηδες της Κορίνθου, οι ίδιοι ήταν αναγκασμένοι να συμπληρώνουν το εισόδημά τους ως έμποροι και διακινούσαν ρετσίνι, ξυλεία, βούτυρο, μέλι, κερί και χαρούπια.

Η ζωή ήταν δύσκολη και επισφαλής, αλλά δεν εμπόδισε την είσοδο επαναστατικών ιδεών τη δεκαετία του 1810. Οι αντιπρόσωποι της Φιλικής Εταιρείας ταξίδευαν στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για να μυήσουν νέα μέλη και να προετοιμάσουν το έδαφος για την επερχόμενη εξέγερση. Πολλοί από τους μελλοντικούς ηγέτες της Επανάστασης στην Ελευσίνα ήταν πιθανότατα μέλη της Φιλικής Εταιρείας αλλά τα ονόματά τους δεν περιλαμβάνονται στα αρχεία που έχουν διασωθεί.

Τα καριοφίλια βροντούν

Η έκρηξη της επανάστασης ήταν μία μπερδεμένη υπόθεση που δεν υπάκουε σε κάποιο καλοδουλεμένο σχέδιο. Οι πρόκριτοι και οι οπλαρχηγοί της δυτικής Αττικής πληροφορήθηκαν για την επικείμενη έναρξη του Αγώνα στα μέσα του Μαρτίου 1821 και εξέφρασαν την κατηγορηματική τους απόφαση να χύσουν το αίμα τους για τον κοινό σκοπό χωρίς να φείδονται κόπων και βασάνων. Μετά τις πρώτες επιθέσεις εναντίον των Οθωμανών στα τέλη Μαρτίου, οι πρόκριτοι των Δερβενοχωρίων ζήτησαν μπαρούτι από τους Υδραίους για να προστατεύσουν τα χωριά τους από τον οθωμανικό στρατό που κινούσε από τη Θεσσαλία προκειμένου να καταπνίξει την επανάσταση στη νότια Ελλάδα.

Η Ελευσίνα δωρίζει πυρπολικά

Τα Κούντουρα και τα Βίλια, οι πιο αξιόλογες τοπικές κοινότητες, υποστήριζαν ότι μπορούσαν να παρατάξουν 1200 ενόπλους κατά τη διάρκεια αυτών των πρώτων εβδομάδων του Αγώνα. Πολέμησαν στην Κόρινθο, τη Θήβα και τη Λιβαδειά, όπου πολλοί τραυματίστηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν. Μπόρεσαν επίσης να κρατήσουν συχνά τα περάσματα από τα οποία οι οθωμανικές στρατιές προσπαθούσαν να κατέβουν στην Πελοπόννησο. Η πιο σημαντική συνεισφορά τους, όμως, ήταν η εμπειρία που είχαν στη συλλογή του ρετσινιού και την παραγωγή νεφτιού. Μπόρεσαν έτσι να προμηθεύσουν το ελληνικό ναυτικό με μεγάλες ποσότητες αυτών των εξαιρετικά εύφλεκτων υλικών, προκειμένου να ετοιμαστούν τα πυρπολικά με τα οποία οι Έλληνες κυριάρχησαν στο Αιγαίο.

Ο δικέφαλος αετός

Η ζωή στην επαναστατημένη Ελευσίνα δεν ήταν εύκολη. Ο εχθρός έκαιγε κατ’ επανάληψη τα χωριά και τις σοδειές. Το καλοκαίρι του 1822 οι Οθωμανοί έφτασαν στα Κούντουρα και βρήκαν τις σιταποθήκες γεμάτες με αραβόσιτο και βρώμη. Ο Δράμαλης κατάφερε έτσι να θρέψει στρατό και ζώα προτού βαδίσει προς τον αφανισμό του στην Πελοπόννησο. Αλλά για τους κατοίκους της δυτικής Αττικής ορθώθηκε το φάσμα της πείνας. Οι τοπικές οικογένειες είχαν το επιπλέον βάρος της στήριξης χιλιάδων προσφύγων (πάνω από δώδεκα χιλιάδες υπολογίζονται), οι οποίοι έφταναν στην Ελευσίνα από όλη την Αττικοβοιωτία με την ελπίδα να περάσουν στη Σαλαμίνα, όπου ήλπιζαν να βρουν ασφάλεια.

Εξίσου απειλητικές ήταν οι προσπάθειες Κορινθίων και Αθηναίων να κερδίσουν τον έλεγχο των εσόδων του Θριάσιου Πεδίου. Τελικά, τον Σεπτέμβριο του 1823, η επαναστατική κυβέρνηση αναγνώρισε την ύπαρξη ιδιαίτερης επαρχίας με έδρα τα Δερβενοχώρια. Οι πρόκριτοι υιοθέτησαν σφραγίδα με έμβλημα τον δικέφαλο αετό στεφανωμένο με σταυρό, σε ανάμνηση της παλιάς παράδοσης σχετικά με την εγκατάσταση βυζαντινών στρατιωτών στην Ελευσίνα προκειμένου να προστατεύσουν την Αθήνα από εχθρικές επιδρομές.

Αχτίδα φωτός

Την άνοιξη του 1826 οι επιτυχίες ήταν μακρινή ανάμνηση. Οι Αιγύπτιοι του Ιμπραήμ είχαν τσακίσει την επανάσταση στην Πελοπόννησο, ενώ ο τουρκικός στρατός προχωρούσε προς την Αθήνα. Η κυβέρνηση είχε παραλύσει και αδυνατούσε να οργανώσει κάποιο σχέδιο αντίστασης, ενώ οι οπλαρχηγοί δεν είχαν άνδρες, όπλα ή χρήματα για να πολεμήσουν. Εκείνη τη σκοτεινή στιγμή, σχεδόν χωρίς να το περιμένει κανείς, φάνηκε μια αχτίδα φωτός. Οι οπλαρχηγοί Νικόλαος Κριεζώτης και Βάσος Μαυροβουνιώτης προσέγγισαν τον Ιωάννη Χατζημελέτη, σημαντικό και πλούσιο γαιοκτήμονα των Δερβενοχωρίων, και ζήτησαν τη βοήθειά του για τη δημιουργία στρατοπέδου στους λόφους της Ελευσίνας, κοντά στον παλιό φράγκικο πύργο.

Χατζημελέτης, ο σωτήρας

Ο Χατζημελέτης διέθετε μεγάλα κοπάδια, εκτεταμένες εκτάσεις γης στη δυτική Αττική και οι σιταποθήκες του ήταν γεμάτες. Δεν δίστασε στιγμή να προσφέρει ζώα, τρόφιμα και χρήματα, μέχρις ότου η κυβέρνηση να μπορέσει να αναλάβει το βάρος συντήρησης του στρατοπέδου. Η γενναιοδωρία του επέτρεψε στους ντόπιους οπλαρχηγούς να συγκροτήσουν στράτευμα και να ξεκινήσουν μία εκστρατεία παρενόχλησης του οθωμανικού στρατού που πολιορκούσε την Ακρόπολη των Αθηνών. Το μεγάλο στρατόπεδο της Ελευσίνας μετατράπηκε στην καρδιά της Ελληνικής Επανάστασης και έγινε πόλος έλξης για χιλιάδες στρατιώτες υπό την ηγεσία του Γεωργίου Καραϊσκάκη.

Ηρωικοί Ελευσίνιοι

Ο Οθωμανοί κατέβαλαν πολλές προσπάθειες για να απωθήσουν τους Έλληνες από το λόφο της Ελευσίνας αλλά απέτυχαν. Η ύπαρξη αυτού του στρατοπέδου προκαλούσε πονοκέφαλο στον Κιουταχή. Πρότεινε να εκστρατεύσει προσωπικά εναντίον του, αλλά η Υψηλή Πύλη τον διέταξε να παραμείνει στην Αθήνα. Οι Έλληνες, από τη μεριά τους, εκμεταλλεύτηκαν στο έπακρο αυτή την ασφαλή βάση επιχειρήσεων. Κατάφεραν να στείλουν άνδρες και πολεμοφόδια στην Ακρόπολη, ενώ δύο Ελευσίνιοι (ο Γιάννης Λεψινιώτης και ο Γιάννης Διστομίτης) ανέλαβαν χρέη αγγελιοφόρου και μετέφεραν για μήνες την αλληλογραφία ανάμεσα στο στρατόπεδο της Ελευσίνας και τους πολιορκημένους στην Ακρόπολη.

Μετά τη σφαγή

Ο πρόωρος θάνατος του Καραϊσκάκη και η απόφαση των διαδόχων του να επιτεθούν στους Τούρκους στην ανοικτή πεδιάδα, οδήγησε στην καταστροφή. Οι Έλληνες αποδεκατίστηκαν και η Ακρόπολη παραδόθηκε τον Μάιο του 1827. Μέχρι και το στρατόπεδο της Ελευσίνας εγκαταλείφθηκε, αν και προσωρινά. Τον Ιούλιο πέρασε από εδώ ο αρχιστράτηγος σερ Ρίτσαρντ Τσωρτς και παρατήρησε πως δεν είχε μείνει κανένας Τούρκος στο Θριάσιο Πεδίο. Δεν είχε μείνει όμως και κανένα σπίτι στην Ελευσίνα, καθώς όλα είχαν πυρποληθεί από τους Οθωμανούς.

Στο τέλος εκείνης της χρονιάς ο Χατζημελέτης ανασυγκρότησε το στρατόπεδο της Ελευσίνας με προσωπική δαπάνη για τη συντήρηση 980 στρατιωτών. Το μόνο που μπορούσε να κάνει η κυβέρνηση ήταν να του ζητήσει να κρατήσει προσεκτικό λογαριασμό των δαπανών του, με την προοπτική μελλοντικής αποζημίωσης από τα εισοδήματα της περιοχής. Ο Χατζημελέτης και οι Δερβενοχωρίτες συντήρησαν το στρατόπεδο μέχρι το τέλος του απελευθερωτικού αγώνα και έλαβαν μέρος στις τελευταίες μάχες της επανάστασης, οι οποίες οδήγησαν στην απελευθέρωση της Αθήνας και της ανατολικής Στερεάς Ελλάδας.