«Δεν μπορούμε
να παραλαμβάνουμε δάσος
και να παραδίνουμε δέντρο».
Κώστας Βασιλείου, 2004
Τα νέα που έφταναν στο υπουργείο Οικονομικών δεν ήταν καθόλου ευχάριστα. Το Μελετάκι, ένα πυκνό πευκοδάσος από τη Μάνδρα μέχρι τον Κιθαιρώνα, είχε τυλιχτεί στις φλόγες. Οι ισχυροί βόρειοι άνεμοι έσπρωχναν τις φλόγες με μανία και δυσχέραιναν τις προσπάθειες κατάσβεσης της πυρκαγιάς, η οποία μαινόταν ανεξέλεγκτη. Ο δήμαρχος Ελευσίνας και ο επικεφαλής της χωροφυλακής έστελναν απεγνωσμένα τηλεγραφήματα στην Αθήνα για να ζητήσουν την αποστολή οπλιτών για να συμβάλλουν στις προσπάθειες κατάσβεσης, δεδομένου ότι οι τοπικές δυνάμεις δεν επαρκούσαν.
Αντίδραση σε slow motion
Η φωτιά ξέσπασε το Σάββατο 1 Αυγούστου του 1903 ανάμεσα στο σημερινό Παλαιοχώρι και τον Άγιο Σωτήρα (περιοχή που τότε ήταν γνωστή ως Παλαιοκούντουρα). Ήταν μία δύσκολη μέρα για τη δυτική Αττική, καθώς εκδηλώθηκε πυρκαγιά και στη θέση Καντήλι Μεγάρων, ένα βραχώδες στενό φαράγγι ανάμεσα σε δύο πευκόφυτες βουνοκορφές του όρους Πατέρας. Οι πρώτοι καπνοί έγιναν αντιληπτοί γύρω στις επτά το πρωί αλλά το τηλεγράφημα που ανέφερε την έναρξη της πυρκαγιάς έφτασε στην Αθήνα το απόγευμα. Ο πρωθυπουργός Δημήτριος Ράλλης (που εκτελούσε και χρέη υπουργού Οικονομικών) έδωσε αμέσως εντολή να σπεύσει στην Ελευσίνα στρατιωτική δύναμη από σαράντα σκαπανείς της φρουράς Αθηνών.
Βέβαια, τα μέσα της εποχής δεν διευκόλυναν τη γρήγορη αποστολή των πυροσβεστικών δυνάμεων: ο μεν επικεφαλής ανθυπομοίραρχος Παπαδόπουλος αναχώρησε έφιππος νωρίς το βράδυ, οι δε οπλίτες ξεκίνησαν για την Ελευσίνα λίγη ώρα αργότερα με κάρα, τα οποία μετέφεραν και τα απαραίτητα εργαλεία (τέσσερα τσεκούρια και τέσσερα φτυάρια, μία γελοία υποτίμηση των πραγματικών αναγκών της στιγμής εκείνης).
Τα αεροπλάνα δεν πετούν
Ενώ οι Αθηναίοι στρατιώτες έσπευδαν βραδέως με τα κάρα, οι Ελευσίνιοι προσπαθούσαν να αντιμετωπίσουν το κακό με ό,τι μέσο είχαν στη διάθεσή τους. Τα κουκουνάρια από τα φλεγόμενα πεύκα εκτοξεύονταν σε μεγάλη απόσταση κι άναβαν νέες εστίες, ενώ ο θυελλώδης άνεμος έκανε τα πάντα πιο δύσκολα. Δασοφύλακες, πολίτες της Ελευσίνας, κάτοικοι των γύρω χωριών, χωροφύλακες και εξήντα στρατιώτες του σώματος μηχανικού έμοιαζαν ανήμποροι να σταματήσουν το κακό. Οι φλόγες έμοιαζαν να γλείφουν τον ουρανό και ήταν ορατές από την Ελευσίνα και τα Μέγαρα, ενώ ακόμα και οι παραθεριστές στο Παλαιό Φάληρο έβλεπαν τον πυκνό καπνό να υψώνεται στον ορίζοντα. Σύντομα η φωτιά είχαν εξαπλωθεί τόσο πολύ ώστε να απειλεί τα Βίλια.
Ο δασάρχης Ελευσίνος ενημέρωσε τις Αρχές ότι η φωτιά αρχικά κινήθηκε προς τα νότια, σύντομα όμως οι άνεμοι έσπρωξαν τις φλόγες προς όλες τις κατευθύνσεις και ζήτησε την αποστολή ενός ακόμη λόχου σκαπανέων. Οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορεί να διέθεταν αεροπλάνα και αεροδρόμια από το 1775, οι Ελευσίνιοι όμως μπορούσαν να βασιστούν μόνο στις επίγειες δυνάμεις (περίπου 250 άνδρες, από τους οποίους οι 150 ήταν χωρικοί και οι υπόλοιποι στρατιώτες και χωροφύλακες) και τα τσεκούρια που βαστούσαν για τη δημιουργία αντιπυρικής ζώνης. Καθώς η κατάσταση απειλούσε να ξεφύγει εντελώς, αποφασίστηκε να τεθεί σε εφαρμογή το σύστημα του αντεμπρησμού. Οι στρατιώτες και οι χωρικοί εκμεταλλεύτηκαν ένα μονοπάτι που χώριζε το μεγαλύτερο μέρος του δάσους από το τμήμα που καιγόταν για να βάλουν φωτιά στα χορτάρια και να σχηματίσουν μία ζώνη χωρίς βλάστηση ώστε να σταματήσει το κακό.
Ο στρατηγός άνεμος
Τελικά η λύση δόθηκε από τον ίδιο τον άνεμο, ο οποίος σταμάτησε να φυσάει από τα βορειοδυτικά και στράφηκε σε νοτιά. Οι φλόγες γύρισαν προς τα καμένα και έσβησαν από έλλειψη καύσιμης ύλης. Οι κουρασμένοι στρατιώτες και χωρικοί, ευγνώμονες για το τέλος αυτού του εφιάλτη μετά από τρεισήμισι μέρες, αντιμετώπισαν τις τελευταίες μικροεστίες και ανάσαναν ανακουφισμένοι.
Αρχικά υπήρξαν υπόνοιες για εμπρησμό και οι Αρχές συνέλαβαν κάποιους βοσκούς που θεωρήθηκαν ύποπτοι. Τελικά όμως τους άφησαν ελεύθερους γιατί δεν βρέθηκαν στοιχεία εναντίον τους και η φωτιά αποδόθηκε σε αμέλεια.
Πόσα δέντρα χωράει το δάσος;
Η καταστροφή ήταν τεράστια και πολύπλευρη. Το δάσος ήταν ένα από τα ωραιότερα της Αττικής, μία απέραντη έκταση από πεύκα που ξεκινούσε ακριβώς εκεί που τελείωνε ο ελαιώνας της Ελευσίνας και κάλυπτε όλο το βουνό. Κάηκε συνολικά το ⅓ του πυκνού πευκοδάσους (περίπου τριανταπέντε χιλιάδες στρέμματα δηλαδή) και δεδομένου ότι κάθε στρέμμα είχε περίπου 400 μεγάλα πεύκα η ζημιά στο οικοσύστημα ήταν τρομακτική. Θύματα της φωτιάς έπεσαν επίσης πολλά αγριογούρουνα και λύκοι, που ζούσαν στο δάσος.
Αλλά η απώλεια όλων αυτών των εκατομμυρίων πεύκων είχε και οικονομικές συνέπειες. Πολλοί κάτοικοι της Μάνδρας και της Ελευσίνας εξασφάλιζαν μεγάλο μέρος του εισοδήματός τους ως ρετσινάδες. Η περιοχή του δάσους που εκδηλώθηκε η πυρκαγιά ανήκε σε ιδιώτη, ο οποίος εκμεταλλευόταν τα πεύκα για την παραγωγή ρητίνης. Μέσα σε λίγες μέρες το βασικό οικονομικό στήριγμα αμέτρητων οικογενειών είχε μετατραπεί σε στάχτες.
Η πριγκίπισσα
Η οικολογική καταστροφή στην Ελευσίνα συγκίνησε και την πριγκίπισσα Σοφία, η οποία ζήτησε να ληφθεί μέριμνα στην αναδάσωση ώστε τα δέντρα να φυτευτούν αραιά και να γίνεται συστηματικός καθαρισμός των δασών, ώστε να μην μπορούν οι φλόγες να μεταδίδονται τόσο εύκολα και γρήγορα από δέντρο σε δέντρο. Σε βοήθεια των Ελευσινίων έσπευσε και η Φιλοδασική Ένωσις, η οποία ανέλαβε να στείλει στους χωρικούς σπόρους ακακίας με το σκεπτικό ότι αυτό το δέντρο δεν παίρνει φωτιά τόσο εύκολα όσο τα πεύκα. Η οικονομική σημασία του πευκοδάσους καθιστούσε αυτονόητη σχεδόν την προσπάθεια για αποκατάστασή του, η Ένωσις όμως ήλπιζε να δημιουργήσει αντιπυρικές ζώνες ακακίας ανάμεσα στις συστάδες των πεύκων ώστε να προστατεύσει και το δάσος και τους βιοτικούς πόρους των Ελευσινίων.
