Το φθινόπωρο του 1801 ο Άγγλος κληρικός και ενθουσιώδης ταξιδευτής Έντουαρντ Ντάνιελ Κλαρκ έφτασε στην Ελευσίνα. Σκοπός του ήταν να επισκεφτεί τον «μυστικιστικό ναό» της Δήμητρας, αν και δεν περίμενε να βρει πολλά πράγματα. Ήξερε, άλλωστε, την αφήγηση του Τζορτζ Γουίλερ, ο οποίος είχε αντικρίσει τα ερείπια αυτού του άλλοτε «πανέμορφου οικοδομήματος», που είχε δημιουργηθεί από έναν «θαυμάσιο συνδυασμό ταλέντων». Δεν απογοητεύτηκε λοιπόν όταν συνάντησε έναν μπερδεμένο σωρό από πέτρες, κίονες θαμμένους κάτω από τα ερείπια της γκρεμισμένης στέγης και γλυπτά παραπεταμένα και εγκαταλειμμένα.

Ανάμεσα στα ερείπια ο Κλαρκ είδε το άγαλμα της «Δήμητρας», μία από τις δύο καρυάτιδες που κοσμούσαν κάποτε τα Μικρά Προπύλαια του ιερού. Ήταν πελώριο και φτιαγμένο από λευκό μάρμαρο με δεξιοτεχνία εφάμιλλη του Πραξιτέλη. Το άγαλμα το είχε δει και ο Γουίλερ, ενώ πολλοί Ευρωπαίοι είχαν προσπαθήσει να το αφαιρέσουν αλλά χωρίς καμία επιτυχία. Οι προκαταλήψεις των ντόπιων, οι διπλωματικές ίντριγκες των προξένων των Μεγάλων Δυνάμεων, η πλεονεξία των Οθωμανών και η έλλειψη κατάλληλων τεχνικών μέσων για τον χειρισμό του τεράστιου βάρους του γλυπτού δεν επέτρεπαν την αρπαγή της «Δήμητρας». Το άγαλμα παρέμενε στη θέση του ως ακοίμητος προστάτης των αγροτών της Ελευσίνας.

Ο Κλαρκ, όμως, ήταν αποφασισμένος να πετύχει εκεί που είχαν αποτύχει όλοι οι προηγούμενοι. Αγόρασε το άγαλμα από τον βοϊβόδα της Αθήνας, εξασφάλισε φιρμάνι από την Υψηλή Πύλη για την εξαγωγή του γλυπτού, βρήκε έναν τοπικό αξιωματούχο να επιβάλλει τα δικαιώματά του και επισκεύασε την ερειπωμένη προβλήτα της Ελευσίνας. Στη συνέχεια βρήκε σχοινιά, ξύλα, καρφιά και ένα πριόνι ώστε να καταφέρει να μετακινήσει το ογκώδες άγαλμα. Τέλος, κέρδισε με το μέρος του τον τοπικό ιερέα, ο οποίος ήταν ο πρώτος που έσκαψε γύρω από τη βάση της «Δήμητρας» ώστε να αποδείξει στους εργάτες ότι δεν διέτρεχαν κανέναν κίνδυνο. Μέσα σε εννέα ώρες το άγαλμα βρισκόταν στην προβλήτα, ενώ 150 άνδρες και παιδιά από όλη τη γύρω περιοχή παρακολουθούσαν τις προσπάθειες του Άγγλου να απαγάγει την προστάτιδα των χωραφιών τους.

Οι εραστές των Καλών Τεχνών

Η αρπαγή του αγάλματος δεν ήταν μήτε η πρώτη μήτε η τελευταία περίπτωση όπου οι Ευρωπαίοι προσπάθησαν (ή κατάφεραν) να απομακρύνουν έργα τέχνης από την Ελλάδα. Η Ελευσίνα είχε προσελκύσει το ενδιαφέρον τους εδώ και αιώνες ως κοιτίδα των Μυστηρίων. Ήταν αναμενόμενο να αποτελέσει αντικείμενο αρχαιολογικής έρευνας από μορφωμένους ιδιώτες και συλλόγους. Ο Κλαρκ μπορεί να επιθυμούσε μόνο την αφαίρεση ενός σπουδαίου αγάλματος, άλλοι όμως ήταν αρκετά πιο προσεκτικοί στην προσέγγισή τους.

Η Κοινωνία των Ντιλετάντι ιδρύθηκε το 1732 από ενθουσιώδεις Άγγλους αριστοκράτες και η συμμετοχή ήταν ανοιχτή σε όσους είχαν επισκεφτεί κάποια «κλασική χώρα». Ανάμεσα στα μέλη της συμπεριλαμβάνονταν πολιτικοί, διπλωμάτες, ιστορικοί, κληρικοί, συλλέκτες κ.ά. Αυτός ο σύλλογος από ενθουσιώδεις λάτρεις του παρελθόντος χρηματοδότησε την πρώτη οργανωμένη ανασκαφή στο ιερό της Δήμητρας το 1812. Υπό την καθοδήγηση του Σερ Ουίλιαμ Γκελ, οι ομάδες των εργατών αποκάλυψαν τα Μεγάλα Προπύλαια και τον ναό της Αρτέμιδος Προπυλαίας. Μπόρεσαν επίσης να εξακριβώσουν τη θέση του Τελεστηρίου, αλλά το σύγχρονο χωριό της Ελευσίνας είχε χτιστεί πάνω στα ερείπια του ιερού και εμπόδιζε τις έρευνες.

Τόπο στο παρελθόν

Η παρουσία των σπιτιών (και η απουσία χρημάτων) αποδείχτηκε μία διαρκής πρόκληση για τους αρχαιολόγους που εργάστηκαν στην Ελευσίνα. Ο Γάλλος αρχαιολόγος Φρανσουά Λένορμαν ερεύνησε την περιοχή των Προπυλαίων τη δεκαετία του 1860 αλλά αναγκάστηκε να εγκαταλείψει οποιαδήποτε ιδέα συστηματικών ανασκαφών λόγω των προβλημάτων που προαναφέρθηκαν. Κατόρθωσε, παρόλα αυτά, να μελετήσει τμήματα της Ιεράς Οδού και να δημοσιεύσει πολλές αρχαίες επιγραφές από την Ελευσίνα.

Χρειάστηκε η παρέμβαση ενός άλλου οργανισμού προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις και να ξεκινήσει η συστηματική έρευνα του αρχαίου ιερού. Η Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία ιδρύθηκε το 1837 και για τα πρώτα χρόνια της ύπαρξής της αντιμετώπιζε σοβαρά οικονομικά προβλήματα. Τον Ιούνιο του 1882, όμως, ήταν πλέον σε θέση να χρηματοδοτήσει τις αρχαιολογικές ανασκαφές στο Τελεστήριο και τα περίχωρα. Το κόστος ήταν τεράστιο γιατί οι χωρικοί ζητούσαν υψηλό αντίτιμο για τα σπίτια τους και τα γραφειοκρατικά εμπόδια καθυστερούσαν τη διαδικασία. Η Εταιρεία χρειάστηκε τρία χρόνια (με τη βοήθεια μάλιστα του ελληνικού κράτους) για να απαλλοτριώσει και να κατεδαφίσει τα σπίτια που κάλυπταν το Τελεστήριο. Για τον σκοπό αυτό δαπάνησε £8000, ενώ η ίδια η ανασκαφική έρευνα την ίδια περίοδο κόστισε μόλις £2000!

Ο αρχαιολόγος Δημήτριος Φίλιος αφιέρωσε δέκα χρόνια στην έρευνα του ιερού με τη βοήθεια του Γερμανού αρχαιολόγου Βίλελμ Ντέρπφελντ. Ο ενθουσιασμός ήταν έντονος, καθώς με οποιοδήποτε νέο εύρημα υπήρχε το ενδεχόμενο να αποκαλυφθεί κάποιο από τα μυστικά που κάλυπταν τα Μεγάλα Μυστήρια. Επισκέπτες κατέφθαναν στην Ελευσίνα από την Αθήνα προκειμένου να βιώσουν τη συγκίνηση από την εγγύτητα στους αρχαίους μύστες, να δουν τις ίδιες εικόνες, να νιώσουν την ίδια κούραση και αγαλλίαση. Η αρχαία Ελευσίνα αναδυόταν στο φως υπό το ακόρεστο βλέμμα όλου του κόσμου.