Η ελαιουργία «Ελαιουργική» ανήκει στη δεύτερη γενιά βιομηχανιών, που εγκαταστάθηκαν στην Ελευσίνα τη δεκαετία του 1950. Ήταν μία περίοδος οικονομικού δυναμισμού, καθώς η χώρα προσπαθούσε να επουλώσει τα τραύματα από μία δεκαετία πολεμικών συγκρούσεων και καταστροφών και να εκμεταλλευτεί τις νέες δυνατότητες που ανοίγονταν σε όλα τα επίπεδα. Μπορούμε λοιπόν να θεωρήσουμε αυτή τη βιομηχανική μονάδα ως σύμβολο των αλλαγών που σημάδεψαν την περίοδο, ιδίως αν λάβουμε αναλογιστούμε το ότι τα κτίρια της εταιρείας κατασκευάστηκαν στο οικόπεδο που καταλάμβανε (ως τότε) μία ιστορική βιομηχανία της Ελευσίνας.
Τόπο στα νιάτα
Το σαπωνοποιείο Χατζημελέτη-Χατζηηλία είχε ιδρυθεί το 1891-2, όταν η περιοχή έκανε τα πρώτα δειλά βήματα προς την εκβιομηχάνιση με εταιρείες που προσπαθούσαν να αξιοποιήσουν τις πρώτες ύλες της περιοχής (στην προκειμένη περίπτωση το λάδι του Θριασίου Πεδίου). Το σαπωνοποιείο ήταν μία μικρή επιχείρηση (απασχολούσε περίπου δέκα εργάτες) και παρέμεινε σε λειτουργία μέχρι το 1922. Έκτοτε το οικόπεδο και οι εγκαταστάσεις του είχαν περιπέσει (εν πολλοίς) σε αχρηστία. Καθώς η γη κοντά στο λιμάνι της πόλης ήταν ιδανική για την ίδρυση νέων εργοστασίων, μοιάζει σχεδόν αυτονόητο ότι η «Ελαιουργική» θα αξιοποιούσε αυτό το πολύτιμο οικόπεδο.
Όλες οι ελιές της Ελλάδας
Η «Κεντρική Συνεταιριστική Ένωση Ελαιοπαραγωγών Συν.Π.Ε.» είχε σχηματιστεί το 1949 με σκοπό να προασπίσει τα συμφέροντα των Ελλήνων ελαιοπαραγωγών. Η σημασία της φάνηκε από την πρώτη στιγμή, δεδομένου ότι οι 58 ενώσεις αγροτικών συνεταιρισμών που αποτελούσαν τα ιδρυτικά της μέλη αντιπροσώπευαν το 90% των καλλιεργητών της ελιάς στη χώρα. Τα πρώτα χρόνια η επεξεργασία του καρπού γινόταν σε συνεταιριστικά ελαιοτριβεία. Το 1955 η Ένωση αποφάσισε να ιδρύσει δικό της εργοστάσιο στην Ελευσίνα, στην καρδιά της παραλιακής βιομηχανικής ζώνης δίπλα από τον «Κρόνο» και μπροστά από την «Ίριδα».
Το εργοστασιακό συγκρότημα κάλυπτε το μεγαλύτερο τμήμα από το οικόπεδο του παλιού σαπωνοποιείου (συνολικής έκτασης 40.8 στρεμμάτων). Υπήρχαν χώροι για την επεξεργασία του λαδιού και την παραγωγή σαπουνιού, αποθήκες, οι απαραίτητες βιομηχανικές καμινάδες και άλλοι βοηθητικοί χώροι. Η καρδιά του συγκροτήματος ήταν ένα επιβλητικό τριώροφο κτίριο 3000 τετραγωνικών μέτρων στο σημείο που το οικόπεδο της «Ελαιουργικής» ακουμπούσε στο συγκρότημα του «Κρόνου».
Όλα στο χέρι
Στην ακμή της η «Ελαιουργική» απασχολούσε 150 άτομα στο κεντρικό εργοστάσιο και στις αποθήκες (μία κοντά στο λιμάνι και μία στη γωνία της οδού Αφων Μουρίκη με την Ιερά Οδό, όπου σήμερα βρίσκεται ο Σκοπευτικός Όμιλος Ελευσίνας). Η παραγωγή βασιζόταν στα αμέτρητα βαρέλια λάδι που έφταναν με καΐκια δια θαλάσσης από όλη την Ελλάδα. Οι εργάτες κυλούσαν τα βαρέλια με τα χέρια από την παραλία μέχρι το εργοστάσιο, όπου στοιβάζονταν κατά χιλιάδες περιμένοντας τη διαλογή ανά κατηγορία (βιομηχανικά και παρθένα). Τα υπολείμματα από την επεξεργασία του λαδιού γίνονταν άσπρο ή πράσινο σαπούνι, αλλά και εδώ η μέθοδος ήταν αρκετά πρωτόγονη: άπλωναν το κατακάθι σε τελάρα στο δάπεδο, την έκοβαν σε κομμάτια και την σφράγιζαν με το όνομα του εργοστασίου. Οι εργαζόμενοι λάμβαναν πέντε τενεκέδες λάδι το χρόνο και αρκετή ποσότητα σαπουνιού.
Το εξαφανισμένο εργοστάσιο
Το εργοστάσιο σταμάτησε να λειτουργεί το 1980, οπότε και χτίστηκαν νέες εγκαταστάσεις στην περιοχή του Σαρανταπόταμου έξω από την πόλη της Ελευσίνας. Σε αντίθεση με τα άλλα βιομηχανικά συγκροτήματα της περιοχής, δεν έχει μείνει κανένα ίχνος από τα κτίρια της «Ελαιουργικής» ή τον μηχανολογικό εξοπλισμό. Ακόμα και το οικόπεδο έχει σχεδόν εξαφανιστεί, καθώς η ενιαία άλλοτε έκταση έχει «σπάσει» σε διάφορα κομμάτια, που χωρίζονται από τους δρόμους της πόλης. Το ανατολικό τμήμα του οικοπέδου έχει απομονωθεί από την οδό Αθανασίου και Αναστασίου Μουρίκη, ενώ η οδός Στάθη έχει κόψει το δυτικό άκρο. Στη θέση των χώρων του εργοστασίου βρίσκονται σήμερα σύγχρονες κατοικίες του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας (ΟΕΚ) και εμπορικά καταστήματα.
Το μοναδικό απομεινάρι της «Ελαιουργικής» είναι το ταλαιπωρημένο μακρόστενο διώροφο κτίριο με την κεραμοσκεπή στη γωνία των οδών Μορφοπούλου και Κανελλοπούλου. Πιθανολογείται ότι στέγαζε διοικητικές υπηρεσίες (και στον γειτονικό «Κρόνο» το κτίριο διοίκησης ήταν δίπλα στην παραλία), είναι όμως αξιοσημείωτο πως χρονολογικά ανήκει μάλλον στο σαπωνοποιείο Χατζημελέτη-Χατζηηλία. Αν και σώζεται σε κακή κατάσταση, με εμφανή τα ίχνη από την κατεδάφιση των διπλανών του κτιρίων, είναι ένα γνήσιο απομεινάρι της εποχής που η Ελευσίνα έκανε τα πρώτα γενναία βήματα προς την εκβιομηχάνιση.
