Το λιτό και απέριττο εκκλησάκι της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας είναι ένα από τα πιο γοητευτικά τοπόσημα της Ελευσίνας. Στις 20 Νοεμβρίου οι γυναίκες της Ελευσίνας θα ανέβουν με ευλάβεια τα σκαλοπάτια (που σκάλισαν στον βράχο οι Ρωμαίοι) και θα προσφέρουν στην Παρθένο καλάθια γεμάτα άρτους (ενίοτε πασπαλισμένους με άχνη ζάχαρη), λάδι και κρασί . Ανάμεσα στις προσφορές τους ξεχωρίζει  το πρόσφορο, ένας μικρότερος άρτος με μυρωδικά και σφραγίδα στο κέντρο όπου αναγράφονται σε σχήμα σταυρού τα αρχικά ΙΣ-ΧΣ-ΝΙ-ΚΑ. Καθώς ο ήλιος δύει, ο ιερέας του ναού θα βγει στο φρύδι του βράχου, πάνω από το ιερό της Δήμητρας, και θα ευλογήσει τις προσφορές, προτού αυτές κοπούν σε κομμάτια και μοιραστούν στους παρευρισκόμενους με ευχές για εύφορη χρονιά.

Ώρες αγωνίας

Πρόκειται για ένα μοναδικό έθιμο, άρρηκτα συνδεδεμένο με την Ελευσίνα και τη μακραίωνη παράδοση που την ενώνει με τη γυναικεία θεότητα, η οποία προστατεύει τους ανθρώπους της υπαίθρου την κρίσιμη περίοδο της σποράς. Μετά τα πρωτοβρόχια του Σεπτεμβρίου, η γη είναι έτοιμη να δεχτεί τον σπόρο και οι γεωργοί αγωνιούν για τις καιρικές συνθήκες. Η έλλειψη βροχής ή ένας απρόοπτος παγετός μπορεί να καταστρέψουν τους νεαρούς βλαστούς και να φέρουν σιτοδεία και πείνα. Οι αγρότες νιώθουν έντονη την ανάγκη να καλοπιάσουν τις θεϊκές δυνάμεις από τις οποίες εξαρτάται το μέλλον τους. Δεν είναι όμως οι ίδιοι που προσέρχονται στους ιερούς τόπους με τα κατάλληλα δώρα (ένα μείγμα σιτηρών και καρπών της γης). Ο ρόλος του μεσολαβητή με τη θεότητα ανήκει στις γυναίκες.

Γυναίκες στο προσκήνιο

Από τα πανάρχαια χρόνια οι γυναίκες έχουν συνδεθεί με τη γέννηση και την ανατροφή ως στοργικές μητέρες. Ουσιαστικά κρατούν στα χέρια τους την πορεία της ανθρώπινης ζωής και φέρουν την ευθύνη της εξασφάλισης της θεϊκής βοήθειας μέσα από τα δώρα που προσφέρουν στη διάρκεια της κατάλληλης θρησκευτικής εορτής. Η λαϊκή παράδοση έχει επίσης ενώσει άρρηκτα τις αγροτικές εργασίες με σημαντικά επεισόδια από τον βίο ενός θεϊκού προσώπου και έχει αναθέσει στις γυναίκες το ρόλο του μεσολαβητή ανάμεσα στα ανθρώπινα και τα θεία. 

Οι γιορτές της Δήμητρας

Οι γεωργοί στην ευρύτερη περιοχή του Θριασίου Πεδίου γνώριζαν πως αποδέκτης των ικεσιών τους πρέπει να είναι η θεά Δήμητρα, η οποία τους δίδαξε τα μυστικά της καλλιέργειας των σιτηρών. Η ανάμνηση της άγονης και ολέθριας χρονιάς, όταν η ξανθομάλλα θεά θρηνούσε τον χαμό της κόρης της και «πολύ λευκό κριθάρι έπεσε άχρηστο στο χώμα», είχε μείνει ανεξίτηλα χαραγμένη στη συλλογική μνήμη. Ο φόβος μιας επανάληψης της άρνησης της «πολυθρέφτρας γης» να φανερώσει τον σπόρο οδήγησε τους αρχαίους Ελευσίνιους στην υιοθέτηση και πιστή τήρηση εθίμων που σκοπό είχαν να εξασφαλίσουν τη συνεργασία της θεάς. Το αποτέλεσμα ήταν μία σειρά από γιορτές (Προηρόσια, Θεσμοφόρια, Αλώα, Σκίρα, Μικρά και Μεγάλα Μυστήρια) άμεσα συνδεδεμένων με καίριες φάσεις του αγροτικού ημερολογίου (από τον Σεπτέμβριο μέχρι τον Ιούνιο) και σημαντική (ή και αποκλειστική) συμμετοχή των γυναικών.

Νέος φούρνος

Με την επικράτηση του χριστιανισμού, η λατρεία της Δήμητρας στην Ελευσίνα έσβησε, δεν έπαψε όμως η ανάγκη του γεωργού για προστασία και βοήθεια. Εξίσου σημαντικός παρέμεινε και ο συμβολισμός του άρτου και των σιτηρών. Ο Ιωάννης μας υπενθυμίζει πως «ἐὰν μὴ ὁ κόκκος τοῦ σίτου πεσὼν εἰς τὴν γῆν ἀποθάνῃ, αὐτὸς μόνος μένει· ἐὰν δὲ ἀποθάνῃ, πολὺν καρπὸν φέρει» ενώ ο άρτος αναδεικνύεται σε σύμβολο του σώματος του Σωτήρος. 
Όπως και στον ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα, όπου το σιτάρι συμβολίζει την εξαφάνιση της ζωής μέσω του θανάτου αλλά και την επακόλουθη ανάσταση, έτσι και στη χριστιανική εικονογραφία η Παναγία γίνεται το ιερό σκεύος μέσω του οποίου συλλαμβάνεται και δημιουργείται ο Χριστός ως άρτος της ζωής. Η θεομήτωρ αναλαμβάνει τις λειτουργίες της Δήμητρας αλλά αναβαθμίζει τον φυσικό κύκλο των σιτηρών ως πνευματική πορεία από τον θάνατο στην ανανέωση και την αθανασία. Όπως και η Δήμητρα, η Παναγία θρέφει τους θνητούς και αποτελεί τον προθάλαμο για τη σωτηρία της ανθρωπότητας.